Qismət:Tənqidçilərimiz mollalıqla məşğuldur - MÜSAHİBƏ

"Bizim cəmiyyətdə əclaf bir qanun var, biriylə dost olanda..."

Teleqraf.com şair Qismətlə müsahibəni təqdim edir.

– Qismət, səni necə təqdim eləyəndə xoşuna gəlir? Şair, yazıçı, publisist, tərcüməçi... Esselər də yazırsan.
– Maraqlıdır, Qərb jurnalistikasında mədəniyyət adamları ilə müsahibələrdə həmişə təkrarlanan belə bir sual var: özünüzü sənətçi kimi necə identifikasiya edirsiniz? Yəni ki, özünüzü daha çox kim kimi görürsünüz, hansı ədəbi təmayülə aid edirsiniz və s.

– Yəni fəaliyyətin genişdir, ona görə soruşuram.
– Mən özümü daha çox şair kimi görürəm. Amma özündən sonra geriyə ancaq lətifələr, məzəli əhvalatlar qalan şairlər kimi yox; roman da, esse də, pyes də, ssenari də yazan, tərcümələrlə daim özünü və ətrafını zənginləşdirmək istəyən şairlər kimi.

– Bildiyimə görə, ilk şeirlər kitabını yandırmısan. Bəs sonrakı kitabların necə, onları da yandırmaq ağlından keçibmi? Yaxud, gələcəkdə belə bir şey baş verə bilərmi?
– Düzdür, birinci kitabımı yandırmışam. İndi də ara-sıra yazdığım bəzi mətnləri yox eləyirəm, amma əvvəlki kimi bütöv şəkildə yox. Bilirsən, məncə, yazdıqlarını toxunulmaz, təkrarsız hesab etmək ədəbi infantilizmin, bəlkə, bir az da şizofreniyanın əlamətidir. Mən mətnlərimə kənar gözlə baxmağı öyrənmişəm. Qaldı yandırmaq məsələsinə, onu bir az da rəmzi mənada başa düşmək lazımdır. Ezoterik terminologiyada belə bir söz var: inisiasiya, hərfi mənası “seçilmək, qəbul edilməkdi”, izahı isə təxminən belədir, sınaqlardan keçib yetkinləşmək. Bu mənada, o yandırmaq işini bir az da inisiasiya kimi qavramaq lazımdır, mən özüm belə görürəm.

– Özün bəyənməsən də, məncə, əvvəlki şeirlərin daha maraqla qarşılandı. Fikrimcə, sonrakı şeirlərin əvvəlki kimi maraq yaratmadı. Yəqin, özün bu barədə fikirləşmisən, elə?
– Müxtəlif fikirlər eşitmişəm, əvvəlki şeirlərimi sevənlər də var, sonrakı şeirlərimi daha kamil hesab edənlər də. Amma ümumən mən əvvəlki şeirlərimi sevmirəm, çox az qismini çıxmaq şərtilə. Bilirsən, mental kodumuzdakı qəlib cavablardan, konservləşdirilmiş münasibətlərdən biri də bu məşum düşüncədir: yaxşı olanın ancaq keçmiş zamanda olması.

– Elədir.
– “Əvvəlki futbolçular başqa idi, o vaxt dondurma daha dadlı idi, bizim vaxtımızda qızlar daha gözəl idi, ol zamanlarda adamlar daha sağlam idi və s.” Bu, insanın beyninin təkrar etməkdən yorulmadığı, sərf etdiyi üçün həmişə arxasına sığındığı universal klişelərdən biridir.

– Bəs əslində, necədir?
– Əslində isə proses tərsinə baş verir, yaşa dolduqca, daim öyrəndikcə, adam daha çox peşakarlaşır, dərinləşir. Hə, ola bilsin ki, get-gedə ətrafındakı hay-küy azalsın, çevrə daralsın, amma bunun keyfiyyətə dəxili yoxdur.

– Məncə, bir neçə il bundan qabaq gənc bir yazar kimi daha çox diqqət mərkəzində idin. Amma indi elə deyilsən, fikrimcə. Səncə, Yazıçılar Birliyindən çıxmağınla bağlıdır bu? Axı fikirlər vardı ki, Yazıçılar Birliyində sənə xüsusi diqqət və qayğı var, səni xüsusilə qabardırlar. İndi Yazıçılar Birliyi, Rəşad Məcid yoxdur deyə, əvvəlki Qismət də yoxdu. Təbii, bu barədə öz fikrin daha maraqlıdır.
– Bu, ola bilsin ki, kimlərinsə özünə təsəllisidir, amma önhökmsüz baxanda elə deyil. Şeirləri qoyuram bir kənara, Azadlıq Radiosunun “Oxu zalı” səhifəsindəki araşdırmaları, kulis.az-dakı, “Kitabçı” jurnalındakı o qədər esseləri kim yazıb, tərcümələri kim eləyib bəs?

– Bəs bu fikirləri yaradan nədir? Yazıçılar Birliyi, Rəşad Məcid yoxdur deyə, əvvəlki Qismət də yoxdu.
– Sadəcə, bizim cəmiyyətdə bilirsən ki, əclaf bir qanun var, biriylə dost olanda, səni yerə-göyə sığdırmır, aranız dəyən kimi olursan, dəyərsiz adam. Amma münasibətlər nə cür dəyişir-dəyişsin, əsas ortadakı iş və onun keyfiyyətidir, həqiqi və əbədi olan da budur. Bu, bir xeyli dərəcədə də vicdani məsələdir. Vicdan dedim, bir əhvalatı xatırladım.

– Aha...
– Solçu Pol Elüar öləndə, onunla tamam əks qütbdə olan sağçı Fransua Moriak belə yazmışdı: “Fransa böyük bir dəyərini itirdi. Nə durmuşuq, niyə ümummilli yas saxlamırıq?”. Kaş cəmiyyət kimi bu əxlaqi yüksəkliyə az da olsa yaxınlaşa biləydik. Qaldı mərkəzdə olmaq məsələsinə, hardansa maraqlı bir ifadə oxumuşdum, deyir ki, kağızın önündə şairlər iki cür dayanır; birincilər, daha yaxşı görmək üçün qaçır işığa tərəf, ikincilər isə özləri parıldamaq üçün. Baxır, niyyətə.

– Niyə əvvəlki kimi ardıcıl yazılar yazmırsan? Bəlkə, yorulmusan. Yoxsa, vaxtını daha ciddi şeylərə sərf edirsən.
– Özümü bir az dincə qoymuşam. Əvvəlki illərdən də artıq templə və fərqli şeylər oxuyuram, xırda-para nələrsə yazıram, amma eskizlərdi ancaq. Esselər kitabım çapa hazırdı, onu çap elətdirim, yenidən əvvəlki sürətlə yazmağa davam edəcəm.

– Yadıma gəlir, illər əvvəl deyirdilər, Qismət roman yazır. Aradan xeyli vaxt keçib. Səndən sonra gələnlər roman da yazdı, mükafat da aldı, məşhur da oldular, səndən hələ xəbər yoxdu. Nə ilə bağlıdır bu? Roman janrına çox ciddi yanaşırsan, ona görədir? Yoxsa, yazı prosesində çətinlik var?
– Düzdür, xeyli vaxt keçib. Romandan bir az yazmışam, amma bir məqam gəldi, gördüm ki, girişdiyim bəzi mətləblər haqqında az bilirəm, ona görə uzun bir fasilə verib oxumağa girişdim. Get-gedə yazıya qarşı daha həssas, vasvası olmuşam və tamamilə düz dedin ki, roman yazmağa ciddi yanaşıram, tələm-tələsik yazıb çap etdirmək istəmirəm, özümdə elə bir məcburiyyət, öhdəçilik hiss etmirəm. Bir də ki, çox iddialı və eksperimental bir mətn yazmağa girişmişəm deyə, işin haqqını vermək istəyirəm. Fikrimdə tutduğumla yazdığım arasındakı uçurumu daraltmaqla məşğulam.

– Belə. Yazıçı Kamal Abdulla deyir, bütün ədəbiyyat Coysla Dümanın arasındadır. Maraqlıdır, sənin bu fikrə münasibətin necədir? Kamal müəllimin fikrini qəbul eləyirsən, yoxsa yox?
– Mən bu fikri belə başa düşürəm: Dümanın macəraçılığı, əyləncəviliyi ilə Coysun oyunbazlığı və intellektual alt-yapısı. Bu ikisinin vəhdəti çağdaş ədəbiyyatın da formuludur və bu mənada mən Kamal müəllimlə razıyam.

– Yəqin, bilirsən, sənin haqqında bəzən deyirlər və yazırlar ki, Qismətin istedadı yoxdur, sadəcə, savadlı oğlandır. Yəni, bədii mətn yaza bilmir, daha çox nəzəriyyəçidir. Bu cür fikirlər sənə necə təsir edir?
– Mən Messi haqqında da təxminən buna bənzər fikirlər eşitmişəm, iki nəfər mübahisə edirdi. Biri deyirdi ki, Messi istedadsızdı, məncə, şişirdiblər, o biri də deyirdi ki, məncə də, amma texnikası var bir az. Beləcə uzaq üfüqlərdə gözdən itdilər. Olur belə şeylər, bizdə adamın istedadını da, intellektini ittiham kimi səsləndirirlər. Amma deyim ki, xeyli köhnə dünyagörüşünün təzahürüdür. Əksliklər, binar ziddiyyətlər üzərində olan dünyagörüşü: ağ-qara, gecə-gündüz, istedad-intellekt və s. Guya bunlardan mütləq birini seçmək lazımdır, biri o birini inkar etməlidir. Əgər sağ olsaydı, deyərdim bu fikri yəqin rəhmətlik Bəxtiyar Vahabzadə səsləndirib: “...həmişə dünyanı mən belə gördüm: iştah bir tərəfdə, aş bir tərəfdə”. Mənim dünyagörüşümdə hər şey bir-biriylə iç-içədir, yan-yanadır. İn-Yan kimi. Belə də ki, normal yanaşıram, fikirdi də.

– Bu gün ədəbi prosesdə müəyyən boşluqlar özünü göstərir. Necə bilirsən, bunu çözmək təkcə ədəbiyyatla məşğul olanların işidir, yoxsa cəmiyyətin bütün intellektual qüvvələri bunda iştirak etməlidir?
– Baxır müəyyən boşluqlar deyəndə nəyi nəzərdə tutursan. Bu “müəyyən” sözünün içinə çox şeyi aid etmək olar.

– Maraqlıdır, “müəyyən” sözünün içində sən nələri görürsən? Məsələn...
– Kitab şəbəkəsinin yoxluğu, müəlliflik hüququ, qonorar sistemi, əlavə dəyər vergisi... o qədər problem var ki... O ki qaldı konkret suala, fərdlər məsələnin aktuallığını gündəmə gətirə bilər, sənin və mənim cavabım nümunəsində olduğu kimi, amma kollektiv şəkildə müzakirələrə, təşəbbüslərə ehtiyac var. Dünyagörüşləri, estetikalar fərqli ola bilər, kiminsə kimdənsə zəhləsi gedə bilər, amma ciddi və böyük problemlərin həllində ortaq məxrəcə gəlmək lazımdır, bunu bacarmırıq.

– Necə düşünürsən, bir yazar üçün dünya ədəbiyyatının simalarını oxuyub əxz eləmək nə dərəcədə vacib məsələdir? Bəlkə, elə Azərbaycan ədəbiyyatı ilə kifayətlənsə bəsdir.
– Umberto Ekonun maraqlı bir təsbiti var. Təxminən belədir, yazır ki, biz sosial şəbəkələr erasına qədəm qoymaqla artıq hər gün nəsə oxuyuruq: status, tvit, şərh; bəşəriyyət təzədən özünün əlifba dövrünə, oxuyub-yazmaq çağına qayıdıb. Bəlkə də, dünyada heç vaxt belə bir dövr olmayıb, hamı mənalı-mənasız hər gün nəsə oxuyur. Belə bir çağda oxumamaqdan danışmaq artıq avtomatik şəkildə sıradan çıxıb. Əvvəlkindən on dəfə çox oxumaq lazımdır. Ümumiyyətlə, sualdakı “dünya ədəbiyyatı” birləşməsinin yerinə “dünya kinosu”, “dünya musiqisi”, “dünya futbolu”, “xarici marka paltar”, “dünya mətbəxi”... nə istəyirsən qoy və bax gör nə alınır.

– Doğru deyirsən, belə bir çağda oxumamaqdan danışmaq artıq avtomatik şəkildə sıradan çıxıb. Amma fikrimcə, odlar yurdunda məsələ xeyli dərəcədə fərqlidir. Yəni, oxumaq, bəlkə, kimdəsə alınmır, həvəsi yoxdur? Onda necə?
– Kimdəsə alınmırsa, həvəsi yoxdursa, oxuyub başa düşmürsə, ona kömək etmək lazımdır ki, gedib daha faydalı ola biləcəyi işlə məşğul olsun. Adam var “Anna Karenina”nı insan təlatümlərinin epikrizi kimi dərk eləyir, adam da var evli qadını yoldan çıxartmağın yolları kimi.

– Oxumuş adamsan, sən yaxşı bilərsən. Niyə ağıllı adamlar həmişə kənarda gəzir? Meydan isə ayrı qəhrəmanların əlində olur. Səbəb nədir?
– Anası Axillesə deyir ki, Troya müharibəsinə getsən, öləcəksən, amma yaddaşlarda əbədi olaraq qəhrəman kimi xatırlanacaqsan, getməyib qalsan, ölümsüz olacaqsan. Axilles qəhrəmanlığı seçir.

– Bəs həqiqət?
– Həqiqət isə məncə, Homerdi, bütün bunları qeydə alan, ədəbiləşdirən Homer. Homer olmasaydı, Axilles ancaq əhvalat idi. İndi ikisi də həqiqətdi.

– Səninlə bir yerdə ədəbiyyata gələn və istedadına inandığın cavan şairlər kimlərdir? Qısa şəkildə necə ümumiləşdirmək olar, bizim cavan şairlərimiz yaxşı şeir yaza bilirlərmi?
– Sualın cavabı çox uzundur, bu barədə yazmağı düşünürəm: “Poeziya yazıları” başlığı altında yazı silsiləsidir, qeydlərim var xeyli. Təxminən 15 esse olacaq, ayrıca bir kitab kimi düşünərəm, mətbuata bəlkə çox az hissəsini verdim. Məsələn, Aqşin Yeniseyin şeirləri məncə yaxşı təhlil olunmayıb, xeyli qeydlərim var, bu barədə yazmaq istəyirəm. Qaldı eyni vaxtda ədəbiyyata gəlməyə, bu şərti məsələdi, yaxşı şairlərimiz var: Şəhriyar Del Geranidir, Fərid Hüseyndir, Ramil Əhməddi, Könül Həsənquludur, Aqşin Evrəndir, sonra Seymur Su adında cavan bir oğlanın şeirlərini oxudum, çox maraqlıdır. Mənim rakursumdan hərəsinin özünə görə neqativi-pozitivi var, bu artıq analiz işidir deyə, saxlayıram esselərə.

– Qismət, dəqiq yadımda deyil, müsahibələrin birində kimdənsə soruşmuşdum, indi istəyirəm bu suala sən də cavab verəsən.
– Buyur.

– Bizdə özləri özlərini güclə tənqidçiliyə dürtüşdürənlər yaranıb. Bir-iki sitat gətirirlər xarici müəlliflərdən və məsələni bitmiş sayırlar. Aydın şəkildə hiss edirsən ki, içləri, ürəkləri yoxdu. Sən nə məsləhət görürsən? Tənqidin dilimi dəyişməlidi, yoxsa mahiyyətimi? Səncə, ədəbi mühitə yeni və ağıllı təhlilçilərin, oxucuya, hələ mən yazarı demirəm, yuxarıdan aşağı baxmayan, bir-iki kitab çox oxuduğunu onun gözünə dürtməyən təhlilçilərin gəlməsi zamanı deyilmi?
– Çox azını çıxmaq şərtilə, tənqidçilərimiz mətnə yox, müəllifə fokuslanırlar və başlayırlar mollalıq eləməyə, fətva verməyə, nə bilim, öz ağıllarınca müəllifi islah eləməyə. Dünyada bəlkə yeganə tənqidçi bizdədir ki, mətn qalır qıraqda, müəllifi Allaha inanın-inanmamaqla hədələyir.

– Gülməli görünür.
– Əlbəttə. Meyarları köhnədi, çağdaş dünya tənqidçilərinin, nəzəriyyəçilərinin kitabları alıb oxumaq lazımdır. Bəzi üslub imitasiyaları var, amma çox primitiv alınır. Oxuduğunu tətbiq eləyə bilmək, izah etmək gərəklidir, yalnız oxuduğunu başa düşməyən adamlar sən dediyin kimi “dürtüşdürmək”lə məşğul olurlar.

– Bəlkə, daha konkret danışaq.
– Adlar da çəkmək, lap yüz min dənə sitat da gətirmək olar, bu bütün dünyada normaldı, amma məqsəd, məram nədir, düşmənçilik eləmək, yoxsa doğurdan təhlil etmək? Bax, vacib məsələ budur.

– Başqa bir məsələ, fikrin necədir, Azərbaycan ədəbiyyatını öz-özlüyündə öyrənmək daha faydalıdı, yoxsa dünya ədəbiyyatı kontekstində?
– Çox yaxşı sualdır. Məncə, ən doğru yol, bizdə ənənəsi zəif olsa da, komparativistikadır, yəni müqayisəli ədəbiyyat. Məsələn, mən Əli Kərimin “Ata” şeiri ilə Can Yücelin “Hayatta ben en çok babamı sevdim”, ya da Şeymas Hininin “Davamçı” şeirlərini müqayisəli təhlil etmək istəyirəm. İntellektual, kültürəl mübadilə belə baş verir.

– Sonda. Şair, bu işlərin axırı necə olacaq?
– “Güzel günler göreceğiz, çocuklar...”

Kəramət Böyükçöl