“Abırsızlıqla daha sürətlə irəli getmək olar deyə...” – Müsahibə

“Elə adamlar var ki, istedadlıdır, tərbiyə hesabına irəliyə gedə bilmir. Təkcə istedadla irəli getmək ləng başa gəlir. Abırsızlıqla daha sürətlə irəliləmək olur deyə, bu yola üz tutanlar da var. Əslində bu, heç abırsızlıq da deyil, belə desək, bizim nəslin utandığı şeyləri onlar utanmadan edirlər ”.

Ötən il "Getmə" adlı kitabı çıxmış yazıçı İlqar Rəsul belə düşünür.

Onun Teleqraf.com-a müsahibəsini təqdim edirik.

- İlqar bəy, mətbuatda, televiziyada görünmürsünüz. Demək olar ki, nadir hallarda müsahibə verirsiniz.

- Özüm də jurnalist olmuşam, başa düşürəm, müsahibə istəyən adamdan imtina etmək düz deyil. Amma mən tez-tez görünməyin tərəfdarı deyiləm.

- Niyə?

- Yazıçılarımız vaxtaşırı televiziyada, efirdə görünürlər, müsahibələr, açıqlamalar verirlər. Bəzən onlar bu sahədə siyasətçiləri, ekspertləri də qabaqlayırlar. Mən isə bir az geridə dayanmağı xoşlayıram. Mən elə gəlir ki, bu, bir az bayağı görünür. Hansı qəzeti, saytı açırlar, səni görürlər, oxucuların günahı yoxdur ki, hər yerdə tutalım filan adamdır...

Əlbəttə, vacib məsələ olar, buna münasibət bildirərsən, bu, başqa məsələ...

- Amma yazıçının oxucunun gözü qarşısında olması da pis şey deyil. Əksinə...

- Yəqin ki... Kimsə bu cür qəbul edir, kimsə də başqa cür... Amma bəlkə yazıçıların çoxu oxuculara doğru mən qədər addım atmır. “Getmə” adlı kitabım çıxanda elə oxucular vardı, inana bilmirdi mən özüm kitabımı aparıb ona verərəm. Bəzisi buna əziyyətli iş kimi baxır. Elə olub, axşam gəzintisinə çıxmışam, yolumun üstü olub, aparıb kitabımı oxucuma çatdırmışam.

Bəzən olub ki, kitabımı uzaq bir yerdə yaşayan oxucuma göndərmişəm. Bəlkə də yüzə qədər oxucu üçün bunu etmişəm. Amma başqa cür – televiziyalara, saytlara tez-tez müsahibə verməklə insanların arasına çıxmaq məndə alınmır...

- Sosial şəbəkədəki fəaliyyətinizdən belə təəssürat yaranır ki, oxucular sizdən növbəti kitabı gözləyir, amma siz hələlik biriylə kifayətlənmiş kimi görünürsünüz.

- Hazırda yazmaqdan başqa əlavə bir işlə məşğul deyiləm. Yəni, jurnalist fəaliyyətimi dayandırmışam. Mən yazı arxivimi saxlayıram, orda əsərlər var ki, onlara əl gəzdirmək lazım idi. Bu baxımdan, son 4-5 ayım məhsuldar keçib. Hazırda əlimdə çap olunmamış iki roman və bir hekayələr kitabı var.

Hekayələr kitabı demək olar ki, hazırdır. Bu ay çap etmək istəyirdim, amma ola bilsin ki, payızadək ləngiyəcək. Bu, mənim inandığım kitabdır. Nəşriyyatlarla danışıq gedir, hansısa birində çap edəcəyik.

- Hekayələrdən söz düşmüşkən, indi elə bil bu janr dəbdən düşüb, əksəriyyət irihəcmli əsər yazmağa meyllənir.

- Məncə, hekayə yazanlarımız da az deyil. Çalışıram təzə yazıları izləyəm. Heç üzdən tanımadığım adamların, yazarların maraqlı hekayələrini oxumuşam.

İrihəcmli əsərlərə gəlincə, ola bilsin, kimsə fikirləşir ki, irihəcmli əsər, yaxud roman ona daha tez şöhrət gətirəcək. Mövzunu hekayə üzərində həll etmək daha çətindir, nəinki romanda... Elə məsələlər var ki, onu hekayə janrında təqdim etmək daha böyük istedad tələb edir.

- Ədəbi mühitin ümumi mənzərəsi haqda nə deyə bilərsiniz?

- Ədəbi mühit məni o qədər də maraqlandırmır, burda nə baş verdiyi eynimə də deyil. Kim nə yazır, kim kimin əsərinə hansı münasibəti bildirir – bunlar mənim maraq dairəmdə deyil.

Əlbəttə, bizdə ədəbi mühit var. Bizim indiki yazarlar 40-50 il əvvəlki yazıçılardan geri qalmırlar. Bizdən sonra gələn nəsil də bizdən geridə deyil. Amma ortada böyük əsər, böyük hadisə törədən yazıçı yoxdur. İstedadlı yazarlar var, amma bizim yazıçı mühitində inkişaf etmiş dünyagörüş çatışmır. Təfəkkür çox qabağa gedə bilmir, Azərbaycan səviyyəsindən kənara sıçramır.

- Səbəbini necə izah edərdiniz?

- Əsas səbəb təfəkkürdür. Azərbaycan cəmiyyəti geri qalmış cəmiyyət deyil. Burda nə axtarsaq, tapa bilərik. Bizim cəmiyyətdə hicabdan tutmuş, açıq-saçıqlığa qədər geyim formaları var, bu baxımdan, cəmiyyətdə istənilən janrda yazan da var. Sadəcə fərdlərin dünyagörüşü, təfəkkürü inkişaf etməyib deyə, hərə bir yerdə məhdudlaşır. Biri kənd havası ilə, biri şəhər mühitilə, biri pivə içməklə... Hərə özünü bir cür yazıçı hesab edir, bəziləri də özünü hansısa yazıçıya oxşatmaqla... Təəssüf ki, fərd olaraq inkişaf etmiş yazıçılarımız azdır.

- Əsas səbəb onların bu cəmiyyətdə doğulmasıdır, yoxsa?..

- Bu məsələnin cəmiyyətlə əlaqəsi yoxdur. Bəlkə də maraq dairələri pərakəndədir. Adam var ki, kosmosdan da oxuyur, dini də bilir. Amma kosmosdan heyranlıqla, dindən isə ikrahla danışır. Bu da inkişaf etmiş düşüncə tərzi sayıla bilməz, bu yanaşma çatışmazlıqdır, gerilikdir. İnsan o qədər geniş təfəkkürə malik olmalıdır ki, hamını qəbul edib, hamıyla bacara bilsin.

- Ədəbiyyatımızda postmodernist düşüncənin dərinə kök ata bilməməsinin səbəbini bu pərakəndəlikdə axtarmaq olarmı?

- Müəyyən istedadların hesabına həmişə proses təbii şəkildə baş verir, yəni bu, süni şəkildə olmalı deyil. Onsuz da hamı bir-birindən xəbərdardır. Biri kimdənsə təsirlənib mətn yazır, bu da posmodernist nümunə sayılır. Zorla nəsə gətirmək mümkün deyil.

Ümumiyyətlə, mənim mövzularımın əsasında insan, onun təfəkkürü və yaşantıları durur. 2010, 2013 və 2015-ci illərdə dedilər ki, insandan yazmaq lazımdır, sonra post-insan məsələsi ortaya çıxdı.

Yazıçı nə yazırsa odur... Enerjin çatmırsa, yarıda qalacaqsan, gedə bilməyəcəksən.

- Hesab edirsiz ki, proses təbii formada özü ortaya çıxmalıdır.

- İnkişafın davamı kimi ortaya çıxmalıdır... Bizdə dünyaya çıxış zəifdir deyə, inkişaf da ləng gedir. Ədəbi mükafatlandırma ya zəifdir, ya da heç yoxdur. Bəlkə də dünya səviyyəli mükafatlandırma olsa, yeni qiymətli əsər yarana bilər. Bir sözlə, bizim dünyaya inteqrasiyamız çox zəifdir və bu da yazıçılarımızın günahı deyil. Ortada stimul yoxdur. Kimsə beynəlxalq mükafat alsa, o, mütləq irəli gedə və arxasınca kimlərisə apara bilər, hələliksə bu sarıdan heç bir faktımız yoxdur.

- Özümüzü Qırğızıstanla müqayisə edək. İstər tarix, istərsə də digər amillər baxımdan qırğızlara yaxınıq. Qırğızlar Çingiz Aytmatov kimi bir yazıçıyla dünyaya çıxa bildilər. Aytmatovun Nobelə iddiası vardı və bunu gizlətmirdi. Yəni, kiçik bir xalqın dünya ədəbiyyatında öz yazıçısı var.

- Bir nüansı da qeyd edək ki, sovetin ideoloji maşını kimi hara istəyirdisə, ora çıxar bilirdi. Desək ki, bizdə elə yazıçılar, yaxud əsərlər yox idi, yanlış düşünmüş olarıq. Məsələn, “Əli və Nino” gözəl klassik ədəbiyyat nümunəsidir. Amma sovet dönəmində bu əsər ortada deyildi. Qırğızların hansısa əsəri barədə “Nyu-York Tayms” qəzetində hansısa resenziya dərc olunubmu? Bunu bilmirəm. Amma “Əli və Nino” haqda dünyanın ən nüfuzlu nəşrlərində yazılar dərc olunub.

Müqayisə etməyin nə qədər doğru olub-olmadığını bilmirəm, amma bizim İsa Hüseynov kimi böyük yazıçımız var.

Bir dəfə İsa Hüseynovdan soruşdum ki, niyə “Məşhər”i, yaxud digər əsərlərinizi başqa dillərə tərcümə etdirmirsiniz? Mənə dedi ki, bir dəfə özüm yarıya qədər tərcümə etdim, sonra baxdım ki, özüm-özümü təhrif edirəm və yarıda dayandırdım.

Yəni, əsərin miqyası o qədər böyükdür ki, yazıçı rus dilini bildiyi halda, görür ki, çatdırıb tərcümə edə bilmir. Onlarda Çingiz Aytmatovdur, bizdə də Çingiz Abdullayev... Əvvəlki qədər olmasa da, indi də əsərləri başqa dillərə tərcümə olunur. İndi məşhur olmaq o dövrkündən daha çətindir. Çünki o dövrdə ideoloji maşın kimisə gətirib hansısa yerə qoyurdu, onu hətta deputat da edirdi.

- Yəni, başlıca məsələ siyasi xətt və bu xəttin təbliğatçısı olmaq idi, ortaya qoyulan hansısa sanballı əsər yox?..

- Çingiz Aytmatovun gözəl əsərləri var, buna görə onu alqışlamaq olar. Məsələn, o dönəmdə Rəsul Həmzətov da məşhur idi. Amma sonradan məlum oldu ki, onun özündən çox tərcüməsi güclü imiş. Biz SSRİ miqyasında özümüzkülərdən çox Rəsul Həmzətovun adını eşidirdik.

- Çingiz Aytmatov SSRİ-dən sonra – sovetin ideoloji maşınının sıradan çıxdığı dönəmlərdə də öz yerini qoruya bildi.

- Sözsüz ki, Çingiz böyük yazıçı idi. İstedad olmalıdı ki, təkan versinlər. Bizim də o dövrdən çıxmış yazıçılarımız var, indi hərəsi bir tərəfdə oturub, güzəranları da pis deyil. Onlar kötük kimidir, tərpətmək olmur, çünki vaxtında bir maşın onları bir yerə gətirib oturdub.

- Yaşlılar haqda məsələ bəllidir. Bəs gənclər haqda nə düşünürsünüz?

- Gənclərimiz çox istedadlıdır. Sadəcə bizim nəsil kimdənsə öz haqqını tələb edə bilmir. Dövrün tələblərinə uyğun olaraq insanın təfəkkürü, əxlaqı, tərbiyəsi formalaşır. Bu baxımdan, biz heç nə tələb edə bilmərik.

Elə adamlar var ki, istedadlıdır, tərbiyə hesabına irəliyə gedə bilmir. Təkcə istedadla irəli getmək ləng başa gəlir. Abırsızlıqla daha sürətlə irəliləmək olur deyə, bu yola üz tutanlar da var. Əslində bu, abırsızlıq da deyil, belə desək, bizim nəslin utandığı şeyləri onlar utanmadan edirlər.

- Yeni nəsil yazarlardan kimləri oxuyursunuz?

- Kim nə yazırsa, oxuyuram. Məsələn, Nail Zeynalovun bir hekayəsini oxudum, heyran oldum. Bir dəfə onu kafedə gördüm, yaxınlaşdım ki, sizin hekayənizi oxumuşam.

Mübariz Örənin hekayəsini oxudum, onu görəndə əlini sıxdım ki, sizin hekayənizi oxumuşam, xoşum gəlib. Bir dəfə Şəhriyar del Gerani müsabiqəyə hekayə gətirmişdi. Hekayəni oxudum, dedim ki, bu, birinci yerə çıxacaq. Doğrudan da, həmin hekayə birinci yeri tutdu.

- “Getmə” kitabınıza verilən reaksiyalar, oxucu auditoriyası sizi qane etdimi?

- Oxucu auditoriyası yaxşıdır. Onların arasında yazar dostlarımız, elm adamları da var. Əvvəllər kitab haqda yazılanları yığıb saxlayırdım, sonra bu yazılar çoxaldı və mən yığmağı dayandırdım. İndi də yazırlar. Fikirlər, rəylər mənə çox maraqlı idi. İradlar da olub, qəbul etmişəm. Bir nəfərsə kitab haqda irad bildirdi, amma mənə çatmadı.

- Bəlkə tənqidə dözməminiz?

- Qətiyyən! Sadəcə diqqət elədim ki, kitab haqda fikirləri düz deyil.

- İradlar nədən ibarət idi?

- Məsələn, dedi ki, romanda hadisə yoxdur. Halbuki romanda 6-7 nəfər ölür, biri qatarın altında qalır, bir digər formada həyatını itirir. Gördüm ki, məsələ hadisəsizlik deyil. Bəlkə kimlərsə iradlarını yaza bilərdi, yazmadı. Bəlkə də mən heç kəsi tənqid etməmişəm deyə, fikirləşdilər ki, o bizi etməyib, biz də etməyək, xətrinə dəyməyək. İradlar olmadı, amma çoxlu müsbət rəylər verildi.

Əslində tərif, yaxud irad yazıçı üçün göstərici deyil, ona görə ki, mən yazıb zövqümü alıram. Elə düşüncə adamları da var ki, onların fikirləri istər irad olsun, istərsə tərif –adama lazımdır.

- Məsələn?

- Etimad Başkeçidin fikri mənim üçün vacib idi. Etimad hələ kitab çap olunmamış öz fikrini bildirmişdi, söhbət etmişdik. Etimad desəydi ki, bunu çap etməyə dəyməz, hətta mən kitabı çapa verməyə bilərdim.

- Əsərin baş qəhrəmanı Həmid niyə pessimistdir? Əsərin adında “geriyə qayıt” çağırışı var.

- Həyatdan imtinanın iki halı var. Birinci hal budur ki, sən bacarmırsan, intihar edirsən. İkinci hal budur ki, sən bacarırsan və işi yekunlaşdırmaq, həyatdan aralanmaq istəyirsən. Bu iki məsələ arasında böyük fərq var. Birincidə həyat, ikincidə sən qüdrətlisən. Biri var qaçmaq, bir də var getmək, yəni, hər şeyin acığına hər şeydən imtina etmək.

Bu halda sən qalıb hamıya kömək edə bilərsən, amma hər şey sənə maraqsız gəlir deyə sən gedirsən. Bu, zəiflik əlaməti deyil.

- Buna “özünü dərk edə bilməmək” deyənlər də var. Həmidin cəmiyyətdən qaçışı bununla bağlı ola bilərmi?

- Bəlkə də... Amma fakt budur ki, o, imtina edir. Bununla həm də insanlara demək istəyir ki, zamanınızı qədrini bilin, zaman sizinlə oynayır, siz onunla yox.

- Bəs Əsmər kimdir? “Getmə”də də var, “Dovşan”da da...

- Əsmər mənim ən xoşuma gələn qadın adıdır. Həmişə istəmişəm ki, bir qızım olsun. Küçədə, metroda balaca qız uşaqları görəndə, az qala əlindən tutub aparmaq istəyirəm ki, gedək mənim qızım ol. Qızım olsaydı, adını Əsmər qoyardım. Olmadı, buna görə də hekayələrimdəki qadınların adları bəzən Əsmər olur.

- “Dovşan” hekayəsini şeir kimi yazmışınız, bundan sonra Feysbukda bir şeirinizi də təqdim etdiniz.

- Bir kitablıq şeirim var. Fikrimcə, hamı şeir yaza bilər. Elza Seyidcahanı şeir yazdığına görə tənqid edəndə mənə qəribə gəlir. Elə bil, ona demək istəyirlər ki, sən yazma, biz yazaq. Bu, diskriminasiyadır. Buna görə də, hobbi kimi şeir yazıram.

Amma mənimçün əsas nəsrdir, diletant səviyyədə olmamaq şərti ilə nəsrdə yazmağın tərəfdarıyam.

- Yaradıcılıqda iddianız varmı?

- Yazırıqsa iddia var. Bəlkə də bu iddianı məndə yaradan bir fikirdir: yazıçılarımızdan heç kəs məndən artıq yazmır... Bizim yazarlar bəzən özləri haqda elə təəssürat yaradırlar ki, “onlara çatmaq lazımdır” kimi bir düşüncə formalaşsın. Bunu onları aşağılamaq mənasında demirəm. Onsuz da hamımız eyni şey yazırıq.

Azərbaycan mühiti elədir ki, bir kitab çap edib yazıçı olursan. Mən 20 ildir hekayə yazıram, amma bunlar indi kitab olacaq. Yəni, adamın bir kitabla yazıçı ola bildiyi mühitdə hər bir iddia yarana bilər. Amma bunda da bir qəbahət görmürəm. Pis bir şey istəmirsən ki, Azərbaycanda yazıçı olmaq istəyirsən...

Əsas iddia odur ki, yazıçı kimi dünyaya çıxasan. Mənim bir hekayəmi Fransada bəyəniblər, bunu mənə deməyiblər, qulağıma pıçıldayıblar. “Şəkər tozu” adlı hekayəm Fransada nəşr olunan “Azərbaycan antologiyası”na salınıb.

- Şərif Ağayarın da bir hekayəsi həmin antologiyaya salınıb. Onun romanını da Fransada çap eləmək istəyirlər.

- Hekayəmi antologiyanı tərtib edən tərcümə mərkəzinin rəhbəri bəyənib. Hər halda fərqli düşüncə tərzi olan bir insan bu hekayəni bəyənirsə, bununla dünyaya çıxmaq mümkündür.

Amma bir də görürsən, xəbər yayılır ki, Filankəsin kitabı İngiltərədə, İspaniyada çıxacaq. Sonra sükut yaranır. İnformasiyanın arxasında hadisə dayanmır. Bundan sonra səndən yeni kitab istənilmir... Yəni xaricdə kitabım çap olunur deyə hay-küy eləməyə dəymir. Bəlkə də hay-küy insanalarda özünə təskinlik vermək üçündür.

Əcnəbi yazıçılar isə... Onlar möcüzə yaradırlar. Bu yaxınlarda Joze Saramaqonun “İsanın İncili”ni oxudum. Oxudum və gördüm ki, bunu yazmaq üçün çox böyük olmaq lazımdır.

- Oxucularımız da söhbət düşəndə daha çox əcnəbi yazıçılardan – Dostoyevskidən, Kafkadan, Kamyudan, Coysdan misal çəkirlər. Ən çox adı hallanan yazıçımız İsa Muğannadır, o da ara-sıra yada düşür. Bu, özümüzü bəyənməzlikdir, ya nədir?

- Sovet dövrü adamları orda xoşbəxt idi ki, İsa Muğannanı və digər yazıçılarımızı oxumuşdular. Dövr belə gətirmişdi. Amma qapılar açılandan sonra gördük ki, Heminquey, Cek London və Dostoyevskidən də başqa yazıçılar var. Hərəsi bir səbəbə görə tərcümə olunmurmuş. Bundan sonra oxucular onları da oxumağa başladılar və yeni nəsil bu yazarlarla formalaşmağa başladı.

Ümumi götürəndə düşünürəm ki, kasad durumun arxasında kitab mağazaları və nəşriyyatlar dayanır. Yaxşı kitablar çap olunmalı və oxucuya çatdırılmalıdır. Halbuki kitab oxucularımız az deyil. Dəfələrlə yarmarkalarda, mağazalarda müşahidə etmişəm, oxucu yaxınlaşır, kitab soruşur, satıcının oxucuya təqdim etdiyi kitablar dünya ədəbiyyatından olur. Kafka, Dostoyevski və başqaları... Çünki bu kitablardan onlara yaxşı pul qalır.