Azər Turan: “Elçin Hüseynbəylinin “Yeni Azərbaycan”dakı əlavə yadında olar...” - BRİFİNQ

Teleqraf.com-un “Brifinq” layihəsinin qonağı Əməkdar mədəniyyət işçisi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, “Ədəbiyyat qəzeti”nin baş redaktoru Azər Turandır.

Mövlud Mövlud: Belə bir fikir var ki, “Ədəbiyyat qəzeti”ndə dəyişikliyi əvvəlki baş redaktor Elçin Hüseynbəyli başlayıb. Elçin müəllim müsahibəsində də demişdi ki, Azər Turan mənim yolumu davam etdirir. Bu fikrə münasibətiniz necədir?

-Mən bu yolu səksəninci illərin sonlarından - “İlham” qəzetindən, “Gənclik” jurnalından başlamışam. Təvazökarlıqdan kənar olsa da deməliyəm ki, sonradan çoxları bizim yolumuzu davam etdirdi. Mənim yolum öz məfkurəmizin, ədəbiyyat düşüncəmizin, ədəbiyyat əxlaqımızın yoludur. İndi getdiyim yolu mən öz doğma yolum hesab edirəm. Bunun başqalarına dəxli yoxdur. İstərdim ki, heç kəs də bu yolu öz adına çıxmasın. 2001-ci ildə “Yeni Azərbaycan” qəzetinin “Ədəbiyyat” əlavəsini kim də xatırlamasa Qurban bəy yaxşı xatırlamalıdır. Bu “Ədəbiyyat” əlavəsi Azərbaycanda ilk “Ədəbiyyat” buraxılışı kimi meydana çıxdı. 18 səhifədən ibarət idi. Buraxılışın da məsul redaktoru mən idim. Biz orda Xanəmirlə birgə çox dəyərli işlər gördük. Bütün ədəbi camiə ətrafımızdaydı.

İndi “Ədəbiyyat qəzeti”ndə necə çap olunmaq istəyirlərsə, o zaman da hamı “Yeni Azərbaycan”ın “Ədəbiyyat” əlavəsində çap olunmağa can atırdı. Mən elə həmin yoldayam. Bir az fərqli də olsa həmin yolun yolçusu olaraq davam etməkdəyəm. İndi yolunu davam etdirdiyimi deyən Elçin Hüseynbəyli unutmayıbsa, o zaman həmin “Ədəbiyyat” əlavəsində çap olunurdu. İndi kim kimin yolunu gedir, özünüz müəyyənləşdirin.

Mövlud Mövlud: O yolun prinsipləri nələrdir?

-Prinsipləri qəzetdən görürsünüz. Əsas olan mətndir. Mətnin literatur, yaxud ədəbiyyat faktı olması da önəmlidir. Bəzən ədəbi “izm”lərə mühafizəkar yanaşan kəsim belə ədəbiyyat olmaz deyə qeylü-qal qoparır. Olar. Niyə olmaz ki, niyə olmasın ki? Mühafizəkarlar özlərinin ədəbiyyat adına yaratdıqları ilə dünya ədəbiyyatının küçəsinə belə yaxınlaşa bilmədilər bu illərdə.

70 illik sovetlər dönəmində bir ədəbi cərəyan olub - sosrealizm. Amma dünya modernizm dünyası idi. Və bu gün bizim inteqrasiya etdiyimiz Avropa modernizmin yetirməsidir.

Bizsə modern ədəbiyyatla modernizm anlayışları arasındakı fərqi hələ də müəyyənləşdirə bilmirik. Bəlli şərtlər ucbatından modernist estetikanı ədəbiyyatımıza tətbiq edə bilmədik. Uzun, çox uzun bir fasilə, aralıq, məsafə qaldı ortada. Anti-ədəbiyyat ədəbiyyatın boğazına tromb kimi keçdi. Ona nəfəs dərməyə imkan vermədi. İndi isə gənclərimizin potensialını dəyərləndirməliyik.

Nərmin Muradova: Yəni siz hesab edirsiniz ki, o potensialımız var?

-Təbii ki, var! Azərbaycanda çox güclü, düşüncə, üslub baxımından çox yetkin ədəbi gənclik var. Doğrudur, o gəncliyin içərisində də bəzi problemlər yaşanır. O problemləri də aradan qaldırmaq lazımdır.

Əbdülhəq Hamid büt idi, Nazim Hikmət deyirdi ki, mən bütləri dağıdıram. Nazim bilirdi kimə qarşı çıxır, hansı bütü dağıdır, çünki o elə bir bütü dağıdırdı ki, onu dağıdanın özü seçilmiş olmalıydı. Əbdülhəq Hamid bütü dağıldımı? Dağılmadı. Amma əvəzində başqa büt - Nazim Hikmət yarandı. Nəticədə Türkiyə qazandı.

İndi bizdə ədəbiyyatda sözünü deməmiş, bəlkə də heç zaman deyə bilməyəcək birisi üsyan bayrağı qaldırır ki, mən bütləri dağıtmaq istəyirəm. Ondan sonra da ortada bir ədəbiyyat xarabalığı qalır. Amma Əbdülhəq Hamidin sarsılmaz bütlüyü dünyaya Nazim Hikmət mifinin dirənişini miras buraxdı. Nəticədə bayaq dediyim kimi, dünya və Türkiyə ədəbiyyatı qazandı. İndi dünyada Pablo Nerudanın qibtə etdiyi bir Nazim Hikmət cazibədardır, deyilmi?

Məni təəssüfləndirən odur ki, nə üçün bizim ədəbiyyatımızda 19-cü əsrin sonunda “Sərvəti-Fünun”, ötən yüzilin 40-cı illərində Orxan Vəli Kanık mərhələsi yaşanmadı. Gəlin etiraf edək, biz dolu-dolu bir ədəbiyyat dövrü yaşamadıq.

Qurban Yaquboğlu: Azər bəy, oxucularımız üçün aydın olsun deyə, o mərhələləri bir balaca açmağınızı istəyirik.

-Bu sırf ədəbiyyat hadisəsi, sırf estetik haldır. Sanki ədəbiyyat orta əsərlər dövrünü tamamlayır və öz yeni çağına daxil olur. Yaxud ola bilmir. “Kitabeyi-səngi məzar”la Türkiyə ədəbiyyatı başqa bir insandan başqa bir insana keçid etməyi bacardı. Bu qədər sadə...

Bizim bildiyimiz ədəbiyyat Azərbaycanın Cavidindən tutmuş Türkiyənin Orxan Vəlisinə qədər Tofiq Fikrətin dekadansına, Tofiq Fikrət isə Ogüst Kontun pozitivizminə borcludur. Yəhya Kamal Mallarmeyə, Bodlerə borcludur. Dünya ədəbiyyatçılarının bir-birlərinə bir vəfa borcu var. Biz də özümüzü o borcdan kənarda saxlamamalıyıq. Hüseyn Cavidi, Məhəmməd Hadini daha böyük ədəbiyyat faktımız olaraq dünyaya çıxarmalıyıq. O zaman dünya ədəbi fikri Azərbaycanla hesablaşacaq. Əmin olun.

1958-ci ildə Azərbaycan ədəbiyyatı modernizmə doğru asta, lakin həm də çox dəqiq bir addım atdı.

Qurban Yaquboğlu: Kimin simasında?

-Rəsul Rzanın simasında. Konkret olaraq “İnsan” şeri ilə... O dövrdə siyasi basqının özü bir tərəfdə qaldı, inzibati sistemin adından danışan ədəbi tənqid elə bir vahiməli vəziyyət yaratdı ki, guya şair böyük bir qəbahət edib, böyük bir imperiyanı dağıtmaq niyyətindədir. Sovet ədəbiyyatının insanı kədərli ola bilməz, çünki o qurucudur, əmək qabaqcılıdır. Sənayeləşmənin adamıdır. Məhzun ola bilməz, ölüm barədə danışa və düşünə bilməz. Onun gözlərinə məchul kölgələr görünə bilməz. Onun qələmi ilə şüur axını baş verə bilməz. Şüur axını, sadəcə, sözlərlə baş vermir ki... Şüur axını təsəvvürlər, təxəyyüllərlə də baş verə bilir. Bu, baş verdi və nəticədə Rəsul Rza ədəbiyyatımızın “Rənglər”ini yaratdı.

Nəcib Fazil Qısakürəyi Türkiyədə modernizmin nümayəndəsi hesab etmirlər. O daha çox mistisizmin təmsilçisi sayılır. Mənim fikrimcə, Türkiyədə modernizm estetikasına uyğun ilk nümunələri Nəcib Fazil Qısakürək yazdı. “Kaldırımlar”, “Otel odaları” şeirləri buna misaldır. Bizim ədəbiyyatımızda isə otuzuncu illərdə nə “Otel odaları”, nə də “Kaldırımlar” yarandı. Amma bayaq da dediyim kimi, 1958-ci ildə Rəsul Rza yazdığı “İnsan” şerilə yanaşı elə həmin il Qısakürəyin “Otel odaları” şerini Azərbaycan türkcəsinə uyğunlaşdırıb “Ədəbiyyat qəzeti”ndə dərc etdirdi. Modernizmə cəhd deyildimi bu?

Bilindi ki, Azərbaycan ədəbiyyatında modernizmə bir meyl var. Əfsus ki, o meylin önünü daha çox ədəbiyyat tənqidçilərimiz aldı. Adlar da çəkə bilərəm. Lakin Mehmet Akif demişkən, “gələnin keyfi üçün keçmişə qalxıb söyəməm...” Hər halda, Rəsul Rzaya qarşı çıxmış ədəbi tənqid ədəbiyyatı iflic etdi. Ədəbiyyatın azadlıq havası boğuldu. Ədəbiyyatın daxili azadlığı olmayanda o cərəyana, “izm”ə çevrilə bilmir.

Bu həqiqətdir ki, sovetlər dönəmindən keçən ədəbi cameəmiz bu gün “izm”siz qalıb.

Qurban Yaquboğlu: Sovet dönəmində Yazıçılar Birliyinin orqanları məşhur idi. Orda çap olunmaq özü böyük bir hadisə sayılırdı. İttifaq dağılandan sonra birliyin orqanlarının nüfuzu çox aşağı düşdü. Etiraf edək ki, indi də elə yüksək deyil. “Ədəbiyyat qəzeti” “nüfuzu itirilmiş çərçivə”dən çıxa bilirmi?

-Təəccüblüdür, doğrudanmı dostum Qurban bəy bilmir ki, “Ədəbiyyat qəzeti” o “nüfuzu itirilmiş çərçivədən” bir ildir çıxıb? Mənim aləmimdə ədəbiyyat bir din qədər qapsamlı hadisədir. Orda boz, sıradan ədəbiyyata (ədəbi mövhumata) yer yoxdur. Ədəbiyyatda da fədailiyin olması mütləqdir. Yenə deyirəm, bizim potensial qüvvəmiz var. O potensial qüvvəni gəlişdirə bilsək dünyada Azərbaycan ədəbiyyatının güclü simasını ortaya qoya bilərik. Azərbaycan ədəbi gəncliyinin içərisində olan potensial Avropa ədəbi gəncliyinin içindəki potensialdan zəif deyil. Onu da deyim ki, gənc və çağdaş Azərbaycan poeziyası gənc və çağdaş Türkiyə poeziyasından bəzi xüsusiyyətlərinə görə xeyli üstün durumdadır.

Nərmin Muradova: Potensialına inandığınız o gənclərin içərisində kimlərin adlarını çəkə bilərsiniz?

-Bir həftə əvvəl verdiyim başqa bir müsahibədə adlar çəkmişəm. Yenidən o adları xatırlatmaq istəmirəm. Amma hələlik məktəbə, yola çevrilən gənc şairlərimiz, ədiblərimiz yoxdur. Amma ola bilər. Çağdaş Azərbaycan gəncliyinin yaratdığı ədəbiyyat qapsamlı şəkildə araşdırılmadıqca, müstəqillik dövrü ədəbiyyatımızın hüdudları müəyyənləşdirilmədikcə, bu məktəblərin, “izm”lərin yaranması da yubanacaq. Fikir verirsinimi? Bir əsri, bir yüzili adladıq. Hələ də müəyənləşdirə bilməmişik ki, Azərbaycanın ilk modernist şairi kimdir? Çağdaş poeziyamızda mistisizmin qurucusu kimdir?

Mövlud Mövlud: Sizə görə Azərbaycanın ilk modernist şairi kimdir?

- Bəlkə də Azərbaycanın ən böyük modernist şairi Hüseyn Cavid hesab oluna bilərdi. Amma biz onu romantizm üfüqlərinə təslim etdik. Məhəmməd Hadinin “İnsanların tarixi faciələri, yaxud əlvahi-intibah” əsəri Avropaya çıxara biləcəyimiz modernizm mərhələsinə ciddi hazırlıq idi. Amma biz bunları məktəb, sistem halında öyrənmədik.

Bayaq da dediyim kimi, Rəsul Rza “İnsan” şeiri ilə poeziyada modernizmin ən yaxşı örnəyini ortaya qoyub. Şeirimizdə bütöv halda modernizmi Ramiz Rövşənin yaradıcılığı gəlişdirdi. Mistisizmi Vaqif Bayatlı təmsil etdi. Bunları etiraf etmək lazımdır. Kim bilir, bəlkə də bizdə bir Orxan Vəli, bir Oqtay Rıfat, bir Sezai Karakoç, bir Melih Cevdet Anday mərhələsinin olmaması həqiqi ədəbiyyatın qiymətini vaxtında verə bilməməkdən qaynaqlandı. Bizdə “altmışıncı”lar ədəbi nəsli var. Bu nəslin dəyərini bilməliyik. Amma o dəfə bir məqaləyə rast gəldim. Ədəbiyyat tənqidçisi “altmışıncı”lardan biri barədə yazır. Bu “altmışıncı”nın isə nəinki altmışıncı illər ədəbi nəslinə, ümumiyyətlə, ədəbiyyata dəxli yoxdur. Bu məsələlərdə də həssas olmalıyıq.

Mövlud Mövlud: Siz “Ədəbiyyat qəzeti”ndə istədiyiniz kollektivi qura bilmisinizmi?

-Baş redaktor təyin olunandan bəri cəmi bir nəfəri - Elnarə Akimovanı şöbə redaktoru vəzifəsinə dəvət etmişəm. Akimovanın ədəbi, estetik, elmi düşüncəsinə çox güvənirəm. Mənə elə gəlir, onun gəlişi “Ədəbiyyat qəzeti”nin elmi səviyyəsinə çox müsbət təsir göstərir. Yeni kadrlarla bağlı başqa planlarım da var. Allah nəsib edərsə, yaxınlarda bu işləri də sahmana salmaq niyyətindəyəm.

Qurban Yaquboğlu: Geri qaytardığınız yazılar olurmu?

-Vermədiyimiz yazılar olur. Elə mətnlər var ki, onları çap etmək nəinki ədəbiyyata, sözə, ümumiyyətlə, insanlığa hörmətsizlikdir.

Mövlud Mövlud: Bu kimi halların qarşısını neçə faiz ala bilirsiniz?

-İndi deyə bilərəm ki, bəlkə də tamamilə almışıq. Yerdə qalan 5-10 faiz elə də qorxulu deyil.

Mövlud Mövlud: Onu da yəqin Anar müəllim xahiş edir.

-Anar müəllim AYB rəhbərliyində bəlkə də yeganə adamdır ki, bir baş redaktor olaraq mənim işlərimə heç müdaxilə etmir. Heç bir göstəriş vermir. Sadəcə, fikirlərini söyləyir, ən yaxşı halda da iradlarını bildirir.

Mövlud Mövlud: Dediyiniz 5-10 faiz müəlliflər kimlərdir?

-Necə deyim kimlər olduğunu? Müəllif gəlir, deyir, məni ailəmin yanında sındırma. Uşaqlarım gözləyir ki, mənim “Ədəbiyyat qəzeti”ndə yazım çıxacaq. Belə faktları istənilən qədər saymaq olar.

Yaxud sırf ədəbiyyat adamıdır, amma bu dəfə zəif mətn verib. Zəif mətnin müəllifi əsl ədəbiyyat adamıdırsa, mən buna qəbahət kimi baxmıram. Ola bilər belə hallar... Və biz o mətni çap edirik, çünki bu qəzet onun qəzetidir. Belə demək mümkünsə, onun yaradıcı həyatı bu qəzetə bağlıdır.

Mövlud Mövlud: Qəzetə kimləri cəlb etmək istəyərsiniz?

-İstedadı olan, sağlam düşünən, sırf ədəbiyyata işləyən kim varsa, onları. Bir də diqqət istəyirəm. Gördüyümüz işləri təqdir etmələri lazım deyil, buna ehtiyac da yoxdur, heç olmasa olanlara kölgə salmaqdan çəkinsinlər.

Mövlud Mövlud: Sizə elə gəlmirdi ki, bu Yazıçılar Birliyinə qarşı olan mənfi münasibətdən qaynaqlanır?

-O zaman hansı ədəbiyyatın davası aparılırdı bizdə? Niyə yalançı təəssübkeşlikdə bulunurdu Ayaz Vəfalının dövründə qəzetin bozluğundan şikayəti ərşə qalxanlar?

Mən kimi çap eləmişəmsə, fikirləşməmişəm ki, görəsən, buna AYB rəhbərliyində necə baxarlar? Mən bilmirəm, kim-kiminlə savaşır, dalaşır. İzləmirəm. Mənə söyüş yox, mətn ver. Mənə elə gəlir ki, gənclərin içərisində də AYB-yə qarşı ifrat tünd münasibət yoxdur. Mən Birliyin qəzetinin baş redaktoruyam. Qapılar açıqdır, gəlsinlər, çap olunsunlar, yaradıcı potensiyalarını təsdiq etsinlər. Üstəlik, qonorar alsınlar. Sonra hansı problem qalır?

Qurban Yaquboğlu: Qəzetin maliyyə durumu ilə bağlı nə deyə bilərsiniz?

-“Ədəbiyyat qəzeti”nin maliyyə dəstəyi dövlət tərəfindəndir. Qəzet 6, 8 səhifə çıxanda ona xərclənən eyni həcmli maliyyə ilə biz indi 32 səhifəlik qəzet buraxırıq.

Mövlud Mövlud: Qəzetdə açıq-saçıqlıqla bağlı bəlli sərhədlər varmı?

-Açıq-saçıq mətnin özünün də estetikası olmalıdır. Rəhmətlik Anar Həbiboğlunun şeirlərini çap elədim. Kimsə bir məqalə yazdı ki, “Ədəbiyyat qəzeti” erotik şeirlər çap edir. O şeirlər çox gözəl, estetik, həzin şeirlər idi.

Qurban Yaquboğlu: Öz yaradıcılığınızda nə kimi yeniliklər var?

-Qəzetə gələndən sonra “Alp Ər Tonqa” kitabımı yazdım. “Əli bəy Hüseynzadə” monoqrafiyamı nəşr etdirdim. Hüseyn Cavidin ilk İstanbul nəşrini hazırladım, İstanbulda nəşr olundu. İvo Andriçin məni dərindən ilgiləndirən “Drina körpüsü” romanı barədə yazdım. “Modernizm dalğası” silsilə yazılarımı yazıram.

Mövlud Mövlud: Bir az da qəzetin gələcək planları haqda danışaq.

-Hazırda qəzetlə bağlı istəklərimin yarısına nail olmuşam. Sağlıq olsun, sentyabr ayından etibarən isə planlaşdırdığımız digər işləri gerçəkləşdirmək əzmindəyəm. Baş redaktor təyin olunanda verdiyim müsahibədə demişdim ki, “Ədəbiyyat qəzeti”ndə hər zaman yenilənmələr olacaq. Oldumu? Oldu!

Demişdim ki, yeni kadrlar gətiriləcək. O da qismən oldumu? Oldu! İndən belə də olacaq. Qəzetdə polemikalara rəvac vermişik – “Müzakirə saatı”. Artıq iki söhbət baş tutub. Son saylarda klassik irslə bağlı maraqlı tədqiqat istiqamətlərinə yol açan fikirlər səsləndi. İnşaallah. Növbəti həftə də tərcümə problemləri ilə bağlı böyük bir ədəbi müzakirənin mətni ilə tanış olacaq oxucular. Sentyabrdan əsər müzakirələrinə start vermək niyyətindəyik. Bir neçə tənqidçinin iştirakı ilə. Və daha başqa layihələr.

“Ədəbiyyat qəzeti” keçmiş SSRİ-də və Türk dünyasında yeganə 32 səhifəlik ədəbiyyat qəzetidir. Hər gün elektron poçtumuza dünyanın müxtəlif ölkələrindən çoxlu təqdiredici məktublar daxil olur. İstəyirəm ki, bu qəzet dünyada tanınmış ədəbiyyat qəzetlərindən biri olsun.

Nərmin Muradova: Qəzet 32 səhifə olaraq da qalacaq?

-Bəli. Qalacaq.

Nərmin Muradova

Fotolar Elçin Murad