“Brejnev demişdi ki, qoy o filmə baxıb görsünlər Azərbaycan nə gündədir” – BRİFİNQ

Aydın Kazımzadə: “Kommunist” qəzeti yazdı ki, bu eybəcər insanları haradan ortalığa çıxarıblar”

O, kinomuzun tarixi ilə bağlı neçə-neçə qaranlıq məsələlərə işıq tutan bir insandır. Məhz onun səyi nəticəsində Azərbaycan kinosunun tarixi 1898-ci il avqust ayının ikisindən hesablanır.

“Brifinq”in bu dəfəki qonağı əməkdar incəsənət xadimi Aydın Kazımzadədir.

Qurban Yaquboğlu: Aydın müəllim, hamı sizi kinoşünas, kino tədqiqatçısı kimi tanıyır, amma əslində Siz jurnalistsiniz. İstəyirəm söhbətə elə burdan başlayaq...
- Öncə sizə təşəkkür edirəm ki, məni yada salıb, bura dəvət etmisiniz. Mənim internetdən başım çıxmır. Amma internetdə mənim haqqımda olan məlumatda qeyd olunub ki, guya elmlər doktoru, professoram. Halbuki, mən müdafiə etməmişəm. İstəsəydim, onu da edərdim, amma başım yazı-pozuya qarışdı. Hətta universitetdə dərs deyəndə mənə təklif etdilər ki, professor olum. Qəbul etmədim, dedim hər kəs öz yerini bilməlidir.
Məqsədim dosent olmaq idi, ona da nail oldum. Amma professor olan adam hər şeyi ikiqat bilməlidir. Mən o yolu yalandan gedə bilməzdim. Doğrudur, yalandan professor olanlar da az deyil.

Qurban Yaquboğlu: Jurnalistikaya niyə gəldiniz? Və necə oldu ki, jurnalistikadan da kinoya addım atdınız?
- Doğulub boya-başa çatdığım ailədə bir anam və bir qardaşım olub. Atamızı görməmişik. O Böyük Vətən Müharibəsinə gedib və 1943-cü ildə həlak olub. Onun qara kağızı gəlib. Bizi anam böyüdüb.

Qurban Yaquboğlu: Bakıda doğulmuşdunuz? Əslən də bakılısınız?
- Bəli, Bakıda doğulmuşam. Bir tərəfim Fatmeyi, bir tərəfim Maştağadandır. Anam gecə-gündüz işləyir, yorulurdu. İki oğlan böyütmək çətindir. 15 yaşım olanda işləməyə qərar verdim, ona görə gecə məktəbinə yazıldım. O vaxtlar 7-ci sinifi bitirənlərə şəhadətnamə verilirdi. Gündüzlər də fəhləlik etməyə başladım. Gündüzlər işləmək, gecələr oxumaq çox ağır idi.
Eyni zamanda fotoqrafiya ilə məşğul olurdum. Çünki foto çəkməyi çox sevirdim. Sonrakı illərdə “Azərbaycan qadını”, “Kommunist” və başqa qəzetlərdə fotolarım dərc olundu. Məktəbi bitirəndən sonra hara gedəcəyimi, harda oxuyacağımı bilmirdim. Əslində məni oxumağa xalamqız məcbur etdi. Fotoqrafiyanı sevdiyimə görə də düşündüm ki, jurnalistikanı seçim və ali savadlı fotoreportyor olum. Heç olmasa, şəklimin altındakı sözləri özüm yaza bilim. (gülür)
İki il ştajım olduğuna görə müsabiqəsiz jurnalistikaya qəbul olundum. 5 il oxudum və elə birinci kursdan işləməyə başladım. Müxtəlif qəzetlərə şəkillər verirdim. Sonra universitetin “Lenin tərbiyəsi uğrunda” qəzetində korrektor və ədəbi işçi vəzifəsinə işə qəbul olundum. Oxuya-oxuya işləmək tələbəlik deyil. Dərsdən çıxan kimi uşaqlar gəzməyə gedirdilər və mən də arxalarınca baxa-baxa qalırdım. Nə orta məktəbdə şagirdliyi, nə də universitetdə tələbəliyi görməmişəm. Çünki işləmək lazım idi.
Kinoya da gəlməyim təsadüfən baş verdi. Qohumlarımdan biri mən dedi ki, kinoprokatın nəzdində kinoya həsr olunan büllüten çap olunur, gəl, gedək orda fotoqraf kimi işlə. Getdim, fotoqraf kimi işə başladım. İşim gərəyi tez-tez kinostudiyaya gedirdim. Sonra rəhbərliyə təklif etdim ki, gəlin qəzet buraxaq. İcazə verdilər və başladıq...Onda rus şöbəsi bu işə qısqanclıqla yanaşdı, amma biz nəhayətdə büllüteni qəzet kimi çıxarmağa nail olduq. İllər keçdikdə kinoya bağlandım. Bir ayağım elə kinostudiyada qalmışdı.

Qurban Yaquboğlu: İllərdir kinonun içində olmusunuz, bəs nə əcəb kinoya çəkilməmisiniz?
- Kinoya çəkilmək üçün gərək öncə təklif gəlsin. Mən gedib deyə bilmərəm ki, məni çəkin. Doğrusu, çəkilməyin marağında da olmamışam. İşim o qədər gərgin olub ki...

Nərmin Muradova: Aydın müəllim, ilk məqaləniz yadınızdadır? Nədən yaxud kimdən bəhs edirdi?
- Onun da çox maraqlı tarixçəsi var. O məqalə yox, informasiya idi. Amma inanın o balaca informasiya mənim həyat yolumu müəyyənləşdirdi. Kubinkada yaşayırdıq, ora da yağış yağanda vəziyyət ağırlaşırdı, su həyətdə qalırdı. Çünki kanalizasiya xətti yox idi.
Günlərin bir günü Bakıda bir yağış yağdı, Sovestkinin bütün evlərini, Kubinkanın bir hissəsini, eləcə də bizim həyəti su basdı. Mən də bu hadisədən informasiya yazdım. Onu da universitetdə “Bakı” qəzetinin redaktoru Nəsir İmamquliyevə verdim, aldı, baxmadan cibinə qoydu. Üstündən bir xeyli vaxt keçdi, dedilər ki, “Bakı” qəzetində məqaləm çıxıb. Aldım baxdım, sevindim, yazının altında da adımı və soyadımı yazmışdılar. O balaca informasiya ilə qohum-əqrəba içərisində şöhrət qazandım.
Ondan sonra məqalələr yazmağa başladım. Bir dəfə “Gənclər” qəzetinin redaktoru olan Cəmil Əlibəyov universitetimizdə iclas keçirdi və mən də o iclasdan məqalə yazıb ona verdim. Uzun müddətdən sonra məqalə qəzetdə çıxdı. Təsəvvür edin, məqalənin bir adı, bir də imzası mənim idi. İçərisini Cəmil müəllim tamam dəyişmişdi. O mənə dərs oldu. Başa düşdüm ki, jurnalist olmaq üçün savad, oxumaq lazımdır.

Nərmin Muradova: Heç təndiqi məqalənizə görə məşhur kino korifeylərindən kiminləsə aranız dəyib?
- Bir dəfə jurnalistlərdən biri bir film haqda mənim fikrimi öyrənmək istədi. Mən filmi təhlil etdim, amma özünə də dedim ki, bunlar yazılmaq üçün deyil. O qız da dediklərimi nöqtəsinə qədər yazıb, məni biabır elədi. Məni elə birabır etdi ki, indiyə qədər xəcalət çəkirəm.

Qurban Yaquboğlu: Tənqid demişkən, müsahibələrinizin birində demisiniz ki, “Əhməd haradadır?”, “Ulduz” film deyil.
- Film deyil deməmişəm. Bunu ömrü boyu deyə bilmərəm. Hətta mən pis filmdir də demirəm. Amma təndiq edirəm.
Bilirsiz, bir var bədii cəhətdən çox yüksək olan filmlər, bir də var kütlənin sevdiyi filmlər.
Baxın, indi telekanallarda seriallar nümayiş olunur. Kim deyə bilər ki, onun ailəsində bir nəfər də olsa seriala baxan yoxdur. Halbuki o seriallar mənasız və yalan üzərində qurulub. Braziliya seriallarına bənzəmək üçün nələr uydururlar, nələr...

Nərgiz Cavadzadə: Seriallara baxırsınız?
- Azərbaycan seriallarına baxıram. Ona görə ki, bu, peşəmə aiddir. Mən bilməliyəm ki, kinonun vəziyyəti nə yerdədir. Amma həyat yoldaşım əvvəldən axıra kimi baxır.

Nərmin Muradova: Əsəbləşmirsiniz?
- Nəinki əsəbləşirəm, hətta dərman da atıram. (gülür)
“Vicdan haqqı” serialında yaxşı rejissor, operator işi var. Aktyorlar da gözəl oynayırlar. O biri seriallarda isə yaxşı aktyor oyunları var, amma ssenari yoxdur.

Qurban Yaquboğlu: “Ulduz”, “Əhməd haradadır” filmlərini necə qiymətləndirirsiniz?
- “Ulduz”, “Əhməd haradadır” filmləri zəif filmlərdir. Film ekranlara çıxandan sonra bədii şuranın üzvlərinin çıxışlarını siz də oxusanız, deyərsiniz ki, zəif filmlərdir. Adil İsgəndərov dahi rejissordur, teatrda...Amma kinoda yox. O kinoda rejissorluğu bacarmadı.

Nərmin Muradova: Ona görə də bir film çəkdi.
- Özü gördü ki, alınmadı. Filmin yarısı komediya, yarısı film-konsertdir.

Nərmin Muradova: Kino adamlarının əksəriyyəti “Bəyin oğurlanması”nı da bəyənmir.
- Orta səviyyəli filmdir. Bir halda filmin ssenaristi deyirsə ki, filmi qəbul etmirəm, biz nə deyək. Kino dili ayrı bir şeydir.

Nərgiz Cavadzadə: Son günlər mediada Cənubi Azərbaycandan olan rejissorun dövlət maliyyəsi hesabına film çəkməsi məsələsi müzakirə olunur.
- Yox. Düzgün deyil, amma məcburuq. Niyə? Ona görə ki, avadanlığımız çox pis vəziyyətdədir. Əcnəbilərə müraciət edəndə deyir ki, mən öz aparatımla gəlirəm və komandamı da gətirirəm. Bizimki də məcbur olur. Müşfiq müəllim cavandır. Amma çox savadlı, industriyanı gözəl bilən adamdır. O texniki təchizatımızı təşkil etməyə çalışır.
Amma təəssüf edirəm ki, bir çox kino xadimlərimizin işsiz qalıb. Məsələn, Kənan Məmmədov. Onu işsiz qoymaq olmaz. O Azərbaycanda bir nömrəli operatordur.

Nərmin Muradova: Yeni çəkilən filmlərimizi bəyənirsiniz?
- Cavanlar normal filmlər çəkirlər. Çox adam deyir ki, Azərbaycan kinematoqrafçıları niyə əvvəlki filmlər kimi çəkmirlər. Sual verirəm, filan, filan filmə baxmısan, deyir yox. Deyirəm onda niyə danışırsan. Doğrudur, indi bizdə filmlərin reklamı çox pis vəziyyətdədir.

Nərgiz Cavadzadə: Azərbaycanda bu qədər film çəkilə-çəkilə hələ də bizim tamaşaçılar türk filmlərinə, türk aktyorlarına heyrətlə baxır. Niyə bizim filmlər o filmlər gələn tamaşaçıların qəlbinə yol tapa bilmir?
- Müqayisə etmək düz deyil. Biz sovet kinosunun tərkib hissəsi olmuşuq. Türkiyə kinosu isə illərlə özlərinin filmlərini, seriallarını yaratmağa çalışıblar. Bildiyim qədər orda dövlət studiyası yoxdur. Bunu bir dəfə kinostudiyamıza Türkiyədən gələn nümayəndə heyətindən eşitmişdim. Onlar bizim kinostudiyaya heyran qalmışdılar. Həm də onların istər aktyorları, istər rejissorları vaxtilə əcnəbi ölkələrdə təhsil alan adamlardır. İndi onlar öz yollarını tutub, onunla da irəliləyirlər.
Bizdə yaşlı nəsildən kim qalıb? Bir Oktay Mir Qasım, bir də Eldar Quliyev. Onlar dünən orta, bu gün isə yaşlı nəsildir.

Nərmin Muradova: Hüseyn Mehdiyev...
- Hüseyn Mehdiyev uzun illərdir ki, kino çəkmir.

Nərmin Muradova: Ənvər Əbluc...
- O da yaşlı nəsilin nümayəndəsi olmağa doğru gedir. Bizdə sistem başqa cür qurulub. 90-ci illərdə ölkədə yaranan qarışıqlıq kinoya təsir etdi. Kinostudiya batdı, kino çəkilmədi, sənətkarlar da dağılışıb, getdilər. İndi-indi kino dirçəlir, cavan nəsil gəlir və çox nadir hallarda görərsiniz ki, onların arasında Moskva Kinematoqrafiya İnstitutunu bitirən olsun. Orda oxumaq başqa, bizdə oxumaq başqadır. Mən bizdəki təhsil sistemini tənqid etmirəm, amma özüm dərs demişəm, görmüşəm. Orda rejissorlar yüksək səviyyədə deyillər, sadəcə tələbə bazaları mövcuddur və tələbələr rəhbərləri ilə filmlər çəkib, məşhur olurlar.
Bizdəkilər tələbə ola-ola fikirləşir ki, filan filmi çəkəcəm. Onu çəkmək üçün hələ bir oxu, sonra çək. Oktay Mir Qasıma Moskvadan qayıdan kimi film vermədilər ki...

Nərmin Muradova: Amma Eldar Quliyevə film verilmişdi.
- Veriləcəkdi də. Savadlı adamdır. Amma ona tammetrajlıdan öncə qısametrajlı film verildi. Qısametrajlı filmdən sonra kinostudiyanın rəhbərliyi gördü ki, Eldar Quliyev böyük film çəkməyə hazırdır.

Nərmin Muradova: O dövrdə gənc rejissora böyük filmin verilməsinə yaşlı nəslin nümayəndələri qısqanclıqla yanaşmırdılar ki? Məsələn, Eldar Quliyev film çəkəndə kinostudiyada Həsən Seyidbəyli, Hüseyn Seyidzadə var idi.
- O vaxt sistem başqa idi. Həsən Seyidbəylinin, Hüseyn Seyidzadənin öz yolu var idi, nə Eldara, nə də başqalarına mane olmurdular. Gənclər kinostudiyaya gələndə ikinci rejissor olurdular, yaxud qısametrajlı film çəkirdilər, sonra tammetrajlı film çəkməyə başlayırdılar.
Televiziyadan gələn Arif Babayev öncə “Zirvə” qısametrajlı filmini çəkdi və ondan sonra ona tammetrajlı film verdilər.
Bir dəfə televiziyada yaşlı, gənc kinematoqrafçılarla dəyirmi stol arxasında söhbət edirdik, mən dedim ki, bir vaxtlar böyüklərlə cavanların arasında uçurum yarandı və cavanlarda yaşlılara qarşı qısqanclıq hissləri yarandı. Yaşlılar isə öz işlərində idi. Orda məni az qaldılar boğub-öldürsünlər. Bir yoldaş dedi ki, rəhbərim Eldar Quliyev olub, mən ondan öyrənmişəm.
İnanın, mən o stol arxasında oturanlara başa sala bilmədim ki, rəhbər olmaq başqa şeydir, birgə işləmək başqa şey.
Lətif Səfərov “Bəxtiyar” filmini çəkməyə başlayanda VQİK-i (Ümumittifaq Dövlət Kinematoqrafiya İnstitutu) bitirmiş Əjdər İbrahimovu özünə ikinci rejissor götürdü. Halbuki, Əjdər deyə bilərdi ki, mən də rejissororam, niyə ikinci rejissor işləməliyəm.
Atalar-oğullar problemi kinoda olub, var.
İndi filmlərdə oğurluq baş alıb gedir. Hətta ssenari belə...Xarici filmlərə çox baxan adamlar bunu tez anlayır. Bir Amerika filmini götürüb Azərbaycanlaşdırıb təqdim ediblər. Hamı da filmi qəbul edib.

Qurban Yaquboğlu: Hansı filmdir?
- İstəyirsən məni işə salasan. Bilirsən nə qədər adamı özümə düşmən etmişəm. Sonra mənə badalaq vururlar.

Qurban Yaquboğlu: Aydın müəllim, “Əhməd haradadır?” kimi filmlərdən sonra Azərbaycan kinosunda keyfiyyət dəyişikliyi hansı filmlərdən sonra başladı?
- “Bir cənub şəhərində” filmindən sonra... O filmi cəmiyyətin bir hissəsi qəbul etdi, digər hissəsi imtina etdi. “Kommunist” qəzeti yazdı ki, bu eybəcər insanları haradan ortalığa çıxarıblar. Bizim cəmiyyətdə belə şey yoxdur. “Bakraboçi” qəzeti isə yazdı ki, nəhayət otağın pəncərələri açıldı və təmiz hava gəldi. Görün, bircə kəlmə ilə durumu necə gözəl izah edib.
Heydər Əliyev Moskvanı məcbur etdi ki, “Bir cənub şəhərində” filmini ekrana buraxsınlar. Eyni zamanda “İstintaq” filmini də Moskva qəbul etmirdi.
Heydər Əliyev Rüstəm İbrahimbəyovu çağırıb, ona deyir ki, “sexovşiklər” haqda ssenari yaz və sonra filmi çəkin. “Sexovşiklər” SSRİ-də böyük bir mafiya idi.
Beləcə “İstintaq” filminin ssenarisi yazıldı, filmi də Rasim Ocaqov çəkdi. Film Sovetlər İttifaqında mafiyanın mövcudluğu məsələsini cəsarətlə qaldırmışdı. O biri respublikalarda rəhbər işçilər belə məsələlərin üstünü örtürdülər.
Moskva filmi ekrana buraxmaq istəmədi. Aləm bir-birinə dəydi, nəhayət Heydər Əliyev filmin ekrana buraxılmasına nail oldu. Məsələ Brejnevə qədər gedib çıxdı. Brejnev də demişdi ki, filmi ekrana buraxın, qoy baxıb görsünlər ki, Azərbaycan nə gündədir. Brejnev düşünmürdü ki, bu film Azərbaycanın deyil, SSRİ-nin vəziyyətini göstərir.
Film ekranlara çıxandan sonra hamı tərifəlayiq sözlər dedi. “İstintaq” Düşənbə festivalında uğurla çıxış etdi, münsiflər də, tamaşaçılar da filmi bəyəndi. Filmə baş mükafat verildi ki, bu da SSRİ dövründə aldığımız yeganə baş mükafatdır. Ardınca filmə SSRİ Dövlət mükafatını verdilər. Azərbaycan tarixində iki film bir 1945-ci ildə çəkilən “Arşın mal alan” , bir də “İstintaq” SSRİ Dövlət mükafatına layiq görülüb.

Nərgiz Cavadzadə: Sizin siyasətlə aranız necədir?
- Mən siyasətə qoşulmuram. Çünki Azərbaycan kino tarixində hələ araşdırılmalı o qədər hadisələr, faktlar var.

Qurban Yaquboğlu: Kinomuzun tarixində hansı qaranlıq məqamlar var?
- Srağagün evdə kitablarımın arasından Moskvada buraxılan bir kitab tapdım, orda keçmiş kino işçilərinin xatirələri yer alır. Vərəqlədim, bir kino işçisinin xatirələrindən məlum oldu ki, 20-30-cu illərdə bizim kinostudiyada işləyib. Onun yazdıqları kinostudiya ilə bağlı bizə qaranlıq olan səhifələrə işıq salır. 1924-cü ildə “Bayquş” filmi çəkilib, bunu bilmirdik. Amma daha ətraflı məlumat yox idi. Amma bu kitablarda o filmlə eləcə də başqaları ilə bağlı maraqlı faktlar var.

Nərgiz Cavadzadə: Yaxanızdakı nişan diqqətimi çəkdi.
Aydın müəllim əlini yaxasındakı nişana aparır:
- Bu nişan Heydər Əliyevin imzasıdır, özü də qızıldandır.

Daha sonra stolun üstündəki “Heydər Əliyev və kinematoqraf” adlı kitabı göstərib:
- Bu kitabı yazmağı mənə heç kim tapşırmayıb və sifariş də verməyib. Kitabın birinci variantını mən öz puluma çap etdirdim. Sonra Film Fondunun direktorunun xoşuna gəldi və onu ikinci dəfə çap etdi.
Mən Heydər Əliyevin bütün kino fəaliyyətini izləyib, bu kitabı yazmışam.

Ruslan Xəlil: Sirr saxladığınız nələr var?
- Heç nə. Mənim 52 illik kino fəaliyyətim ancaq kino ilə bağlı olub.

Nərmin Muradova: Siz çoxlarına məlum olmayan bir çox kino xadimləri haqda məqalələr yazmısınız. Kimin haqda məlumat əldə etməkdə çətinlik çəkmisiniz?
- Kino tarixində Əbdül Həsənov adında bir nəfər olub. Onun bir adı var idi, bir də iki-üç sənədli filmi...Vəssalam. Bu adamı Muxtar Dadaşovdan xəbər aldım, dedi ki, Bül-Büləlidir. Bül-Büləyə getdim, yaşlılardan soruşdum, bilmədilər. Sonra Niyazi Bələdovdan soruşdum, o dedi ki, Əbdül Əmircanlıdır. Getdim Əmircana, kimdən soruşdum, yenə heç kim bilmədi. O vaxtlar da “Azərbaycan kino ensiklopediyası” kitabını hazırlayırdım və istəyirdim ki, Əbdül Həsənovu da ora əlavə edim. Bir gün “Qulp” verilişində Əbdül Həsənovla bağlı müraciət etdim və dedim ki, onu tanıyan varsa, mənimlə əlaqə saxlasın. Üç gündən sonra mənə bir nəfər zəng elədi...
Kövrəldi...Əlinə aldığı çaydan bir qurtum aldı, gözləri doldu...
Danışıram, kövrəlirəm. Mən ata görməmişəm, ona görə bir adamı axtarıb tapanda elə bilirəm atamdır. Kinoda işlədiyim illərdə öz tay-tuşlarımın hər biri ilə yoldaşlıq etdim, amma dostluğumuz olmadı. Mənim dostlarım kimlər olub? Qorxmaz Əlilinin atası Məmməd Əlili, Niyazi Bədəlov, Əlisəttar Atakişiyev. Əlisəttar müəllim bütün sirrlərini mənə deyirdi. Muxtar Dadaşovun evinə girib, arxivini araşdıran yeganə adamam. Hətta öləndən sonra da arxivini araşdırırdım. Ancaq mənə etibar edirdi. Siyahını bir az da uzatmaq olar, mən bu insanlara ata kimi baxırdım.
...O bir nəfər telefonda mənə deyəndə ki, Əbdül Həsənov mənim atamdır, nitqim tutuldu. Dedim sabah bütün qohum əqrabını evə yığ, mən də gələcəm. Görüşdük, diktafonu qoşdum, hamını danışdırdım.
Məlum oldu ki, o kişinin həyatı bir dərya olub. Milyonerin qardaşı oğlu olub. VQİK-ə gedib, milyonçunun qardaşı oğlu olduğu üçün ordan geri göndəriblər. Qayıdıb gəlib uzun müddət Bakıda, İranda kino sahəsində işləyib, filmlər çəkib. İngilis, alman, rus dillərini bilən çox mədəni, alicənab biri olub. Sonra bir roman yazıb, hörmətli yazıçılardan birinə göstərib, o da oxuyub, deyib ki, sən rejissorsan, get, rejissor ol, yazıçılığa başlama. Romanı mənə ver, ikiqat qonorar verim, kitabı da öz adıma çıxarım.

Ruslan Xəlil: O hansı yazıçı idi ?
- Onu demərəm axı. Elə sirrlər var ki, onu demək olmaz. Axı o da kiminsə babası, kiminsə atası olub.
Əbdül romanı evə gətirir, vərəqlərini cırır, yandırır. Ərizə yazıb kinostudiyadan çıxır. Bununla da onun kinoda fəaliyyəti dayanır. Sonra dəmiryolu stansiyasında məktubdaşımada işləyib və Moskvaya məktub, bağlamalar daşıyıb. Ramanıda rəhmətə gedib. Ailəsi ilə söhbətdən sonra qəbirüstünə getdim. Onun qəbrini görəndə elə bildim atamın qəbrini görürəm.

Yenə kövrəlir...Və davam edir:
Bir tərəfim belə yaralı olduğuna görə bu kimi hadisələr mənə çox pis təsir edir.
Atamın qəbri Ukraynadadır, evimizə gələn məktubda qəbrinin yerləşdiyi ərazi qeyd olunmuşdu. Amma qardaşım ora gedəndə qəbri tapmamışdı.

Nərmin Muradova