“Qadına münasibətim uşaqlığımda olduğu kimidi – yenə o cür sevə bilirəm” - BRİFİNQ

“Brifinq” layihəsinin növbəti qonağı “Multikultiralizm” jurnalının baş redaktoru, yazıçı Fəxri Uğurludu. Onunla söhbəti təqdim edirik.

Qurban Yaquboğlu: Söhbətə yenicə çap olunan, baş redaktoru olduğunuz “Multikulturalizm” jurnalından başlamaq istərdik. Nəzərə alaq ki, multikulturalizm anlayışı da jurnalın özü kimi Azərbaycan cəmiyyəti üçün yenidi...

- Məlum olduğu kimi, bu ilin yanvar ayında ölkə Prezidentinin imzaladığı sərəncamla 2016-cı il “Multikulturalizm ili” elan olundu. Prezident mart ayında daha bir sərəncam imzaladı, “Multikulturalizm ili” ilə bağlı tədbirlər planını təsdiqlədi. Tədbirlər planının 40-cı bəndi bu adda jurnalın mütəmadi nəşri və bölgələrdə yayılması ilə bağlıdı.

Bu işlərin icrasının əsas yükü Millətlərarası, multikulturalizm və dini məsələlər üzrə Dövlət müşaviri, akademik Kamal Abdullanın üzərinə düşür. Jurnala da əsas ideoloji-istiqamətverici rəhbərliyi Kamal müəllim edir. Sərəncamda göstərilən müddəalar əsasında işlərimizi qurmağa başlamışıq. Jurnalın baş redaktorluğu mənə həvalə olundu, mən də məmnuniyyətlə qəbul etdim. Qısa müddətdə kollektivi formalaşdırdıq, jurnalın materiallarını topladıq, artıq birinci nömrəmiz çapdan çıxıb.

Məlumat üçün deyim ki, jurnal Multikulturalizm Mərkəzi, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası və Yaradıcılıq Fondunun birgə nəşridir. Hələlik üç aydan bir çapdan çıxması nəzərdə tutulub. Çalışacağıq, dövriliyi artıraq.

“ÖZÜMÜ RAHAT DUYMASAM, TƏKLİFİ QƏBUL ETMƏZDİM”

Nərmin Muradova: Jurnalda hansı səpgili yazılar dərc olunur?

-Jurnalda müxtəlif rubrikalar var: “Azərbaycançılıq”, “Çoxmədəniyyətlilik”, “Homo Sapiens”, “Axundov zalı”, “Höte zalı”. Bu, ədəbi-bədii, elmi-publisistik jurnaldı. Məsələn, “Höte zalı”nda dünya ədəbiyyatından seçmələr təqdim olunur. Məlum olduğu kimi, “dünya ədəbiyyatı” anlayışını ədəbiyyata böyük alman şairi Höte gətirib. Ona görə də rubrikanın adını belə qoyduq. “Homo Sapiens” rubrikamızda sivilizasiyaların tarixinə işıq salırıq. Jurnalda Multikulturalizm Mərkəzi, Elmlər Akademiyası və Yaradıcılıq Fondunun “Multikulturalizm” ili çərçivəsində gördüyü tədbirləri də işıqlandırırıq.

Nərmin Muradova: Jurnalın yayımı yəqin daha çox abunə əsasında qurular.

-Abunə və satış əsasında. “Multikulturalizm” bir anlayış kimi yenidi. Amma tarixi qədimdi. Biz bilirik ki, Azərbaycan coğrafi mövqeyinə görə çox unikal məkandı, Şərqlə Qərbin, Şimalla Cənubun həm qovuşduğu, həm də ayrıldığı bir nöqtədə yerləşir. Qədim dövrlərdən burda çoxlu dövlətlər, tayfalar yaşayıb, hərəsinin öz dini, dili, inancı olub. Amma bir dövlət çətiri altında birləşə bilib, yadelli düşmənlərə qarşı sinə gərməyi bacarıblar.

Ölkəmiz həmişə çoxmədəniyyətli, çoxrəngli ölkə olub. Bugünki etnik, milli, dini münaqişələrin tüğyan etdiyi bir dünyada çoxmədəniyyətli, çoxrənglilik prinsiplərinin önə çəkilməsi çox böyük örnəkdi. Hətta multikulturalizm anlayışının vətəni olan Avropada xalqların bir-birinə, başqa inanclara dözümsüzlük “örnək”ləri, Amerikada irqi-dini zəminində münaqişələr meydana gəlir. Şükür Allaha, bizdə bu baxımdan vəziyyət həmişə yaxşı olub, düşünürəm, innən belə də yaxşı olacaq.

Qurban Yaquboğlu: Jurnalın ilk sayı çapdan çıxdı, paytaxtda, bölgələrdə təqdimatı keçirilir. İlkin reaksiyalar necədi?

-Reaksiyalardan gileyli deyilik. Müsbət impulslar alırıq, təəssüratlar eşidirik. Bölgələrdən abunəçilərimiz var, bəziləri özləri gəlir, bəziləri sifariş göndərir. Bölgələrdə silsilə görüşlərimiz nəzərdə tutulub. Ağcabədidə bir görüş keçirdik, şənbə günü Qubada görüşümüz olacaq. Çalışırıq, regionlara gedək, insanlarla birbaşa təmasda olaq, dəyərlərin aşılanmasında bizim də xidmətimiz olsun. Yeri gəlmişkən deyim ki, jurnalın içində “Region” adlı əlavə də var. Bu əlavəni hər dəfə bir regiona həsr etməyi planlaşdırmışıq.

Qurban Yaquboğlu: Bir müddət ədəbi-ictimai aləmdə görünməyən bir qələmi adamı və ziyalı olaraq, Allaha şükür, indi bu jurnalda fəaliyyətə başlamısız. Yeni ampluada özünüzü rahat hiss edirsinizmi? Şəxsi yaradıcılıqda hansı yeniliklər gözlənilir?

-Özümü rahat hiss eləməsəm, təklifi qəbul edib, jurnalda işləməzdim. Bizim işimiz hər zaman mətbuatla bağlı olub. Jurnalın hələ ilk sayı çıxıb, qarşıda başqa qayğılar, çeşidli planlar var. Ümid edirik ki, onları da həyata keçirə biləcəyik. Hazırda mənim bütün fikrim, yaradıcı fəaliyyətim jurnala yönəlib. Ona görə də şəxsi yaradıcılığı hələlik bir qırağa qoymuşuq. İnşallah, vaxt olar, o işlərə də qayıdarıq.

Qurban Yaquboğlu: Hər halda tanıyan biri kimi deyirəm, bir insan, şəxsiyyət, ziyalı kimi əvvəldən tutduğunuz bir istiqamət var. Bu istiqamətin indi və bundan sonra da davam etdiyini düşünmək olarmı?

-Əlbəttə. Biz o istiqaməti, o yolu zaman-zaman müxtəlif şəkillərdə ifadə etməyə çalışırıq: bədii əsərlə, esseylə, publisistikayla, buraxdığımız qəzetlərlə. İndi də jurnalda işləmək qismət olub. Həmişə rəhbər tutduğumuz prinsipləri jurnalın səhifələrində reallaşdırmağa çalışacağıq. Tolerantlıq, multikulturalizm, başqa millətə, özgə dinə, yad inanca-etiqada dözüm... Bizim əzəli-əbədi əqidəmiz budu. Ona görə burda da özümüzü öz qabımızda hiss edirik.

Mövlud Mövlud: Siz multikulturalizmin Azərbaycanda qədim mərhələlərini qeyd elədiz. Mən həmişə düşünürəm ki, islam dininin intibahı dövründə ən loyalı türk islamı olub. 21-ci əsrdə Xomeyni Salman Rüştiyə ölüm hökmü çıxarır, amma min il qabaq Səlcuq sultanlarının Rumi ilə necə gözəl münasibət saxladığı yada düşür. Burda yəqin türk sufizminin də təsiri var. Məncə, türk əxlaqi sufi dünyagörüşünə uyğun gələn ən gözəl əxlaqdı.

-Bu barədə müxtəlif fikirlər mövcuddu. Hətta sufizmi qədim türk inanclarına bağlamağa cəhdləri də görmək olar. Yəqin bu sözlərin, yanaşmaların özündə müəyyən həqiqətlər var. Amma sufizmi yalnız bir etnosun, bir qövmün çərçivəsinə salmağın tərəfdarı deyiləm.

İslam aləminə gəlincə, müsəlman dünyasında intibah 9-cu əsrin birinci yarısında - Abbasilər sülələsinin dövründə başladı. Qədim yunan mənbələri, filosofların əsərləri ərəb dilinə tərcümə olunub islam dünyasında yayıldı. Bundan sonra islam dünyasında elmin, fəlsəfənin güclü inkişafı və sintez mədəniyyəti yarandı. O intibah dövrü 11-12-13-cü əsrlərə qədər yüksələn xətlə irəlilədi. Səlcuq imperiyasının dövrü məncə, islam mədəniyyətinin zirvəsidi. Bu mənada “türk qılıncının altında böyük mədəniyyətin yaranması” ifadəsində bir həqiqət var. Amma o dövrdə yenilikçilər və onlara böyük müqavimət göstərən şəriətçilər də vardı. Zaman-zaman onların arasında çox böyük konfliktlər olub, sufi şeyxləri, alimlər edama sürükləniblər. İslam dünyasında o intibah niyə elmi-texniki mərhələyə keçə bilmədi? Bununla bağlı çoxlu mübahisələr var. Ən böyük səbəblərdən biri şübhəsiz, monqol istilaları ilə bağlıdı.

O zamanlar müsəlman imperiyasının ən böyük dövləti Xarəzmşahlar dövləti idi. Həm əhalisi çox idi, həm də mədəniyyət yüksək səviyyədə inkişaf etmişdi. Monqollar Xarəzmşah əhalisinin böyük əksəriyyətini qılıncdan keçirdi, bütün mədəni nailiyyətlərin üstündən xətt çəkdi. Sonralar məlum olduğu kimi özləri də assimlyasiyaya uğradılar, bir qismi də müsəlman oldu. Çingiz xanın müsəlman dünyasında hakim olan nəvələri artıq islam hökmdarları hesab olunurdular. Bu bir daha sübut edir ki, bir xalqın, dövlətin imperiyası olsa belə, mədəni səviyyəsi aşağıdısa, istila elədiyi xalqın içində əriyib itməsi, assimlyasiyaya uğraması qaçılmazdı.

Məhz bundan sonra intibah dalğası Qərbə keçdi. Təbii ki, müsəlman intibahının təsiri altında. Bu, çox geniş söhbətin mövzusudu. Qısaca deyim, tərcümə olunmuş mənbələr ərəb dilindən qədim yəhudi dilinə çevrildi, sonra da yəhudi dilindən latın dilinə... Avropadan gələn zəngin irs dolayı yolla yenə özünə qayıtdı. Sonra Qərb intibahı başlandı, ardınca burjuaziyanın, elm-texnikanın inkişafı sürətləndi və nəhayət, bizim içərisində yaşadığımız müasir sivilizasiya formalaşdı.

Mövlüd Mövlud: Bəzi hallarda bizim bütün millətlərə humanist yanaşmamız, həm Babəki, həm İmam Hüseyni qəhrəman adlandırmamız birmənalı qarşılanmır. Deyirlər, başımıza gələn faciələrin kökündə vahid ideologiyanın olmaması, millətin bir nöqtədə birləşə bilməməsi dayanır.

-Mənə elə gəlir, bu, yanaşmanın yanlışlığından doğan məsələdi. İmam Hüseyn öz əqidəsi uğrunda qurban gedib, Babək də həmçinin. İkisi də əqidə adamı olub. O başqa söhbətdi ki, kim həqiqəti hansı dində, hansı əqidədədə, hansı kitabda tapmışdı. Pis odu ki, insanın əqidəsi olmaya... Əqidəli olmağın elə bir zərəri yoxdu. Doğrudu, təəssüf ki, dünyada ziyanlı əqidələr də var. Amma bütün hallarda miyanə, boz, sifətsiz adamdansa pis də olsa əqidəli adam yaxşıdı.

O ki qaldı bizim ölkəmizin tarixinə, bura sivilizasiyaların qovuşduğu, mədəni rəngarəngliyin tarixən bərqərar olduğu bir məkandı. Bizdə zərdüştlüyün də, xristianlığın da, islamın da bayramları qeyd olunur. Bunun nəyi pisdi? Biz hansındansa imtina etməliyik? Qoy bizim ölkəmizdə həmişə rəngarənglik olsun, qoy biz müxtəlif dinlərə, inanclara dözümlü olaq, qoy bizim həmişə seçmək imkanımız olsun. Biz bir xətti tutmaq, bir ehkama təslim olmağı sovet dövründə görmüşük. O dövrdə ateizm, kommunizm bir ehkam kimi, din kimi cəmiyyətə buyurulmuşdu. Onun da nəticəsi yaxşı olmadı... Türk inanclarının da bizim millətin yaddaşında izləri çoxdu. Bu bir daha göstərir ki, Azərbaycan sivilizasiyaların qovuşduğu, qaynayıb-qarışdığı, mədəni-etnik, dini rəngarəngliyin olduğu məkandı. Biz bununla öyünməliyik.

“İLK NÖVBƏDƏ ÖZÜMƏ TƏSİR ETMƏYƏ ÇALIŞIRAM”

Rəqsanə Həsənova: Bir yazıçı kimi prinsipləriniz barədə danışmağınızı istərdik. Kütlə sizə təsir edir, yoxsa siz kütləyə təsir etməyə çalışırsınız?

-Əgər söhbət yazıçılıqdan gedirsə, mən ilk növbədə özümə təsir etməyə çalışıram. Məncə, insanın ən böyük mübarizəsi özüylədi. Bizim sufi qardaşlarımızın da bir fikri vardı ki, cihad gərək öz nəfsinə qarşı olsun. İnsan özünün qorxuları, tamahı, ehtiraslarıyla, özünün şeytanıyla mübarizə aparmalıdı.

İnsan özünə qalib gələ bilsə hesab edin, bütün kainatı fəth edib. Bizim hər birimizin üzərində daşıdığı bir kainat parçası, bir şeytani qurğu var. Əgər onun müqavimətini yarıb keçsək, demək, bütün kainatın müqavimətini yarıb keçərik. Əgər yazıçısansa ilk növbədə özünlə yarışmalı, mübarizə aparmalısan. Başqası ilə mübarizə yoxdu, bu, yalan söhbətdi.

Rəqsanə Həsənova: Bəs sizin bu mübarizənizi belə deyək, kütlə başa düşürmü?

-Kütlənin başa düşməsi vacib deyil. Mənə desələr ki, istəmədyin bir kitabı yazıb, imzalayıb çapa göndərəcəksən, bununla da milyardlarla pul qazanacaqsan; bir də desələr ki, yalnız ürəyindən keçənləri yazacaqcan, amma bu, sənə heç bir gəlir gətirməyəcək – mən düşünmədən ikinci variantı seçərəm. Çünki insanın ən böyük nailiyyəti özünü ifadə etməsidi.

Çox adamlar tanıyırıq ki, özünü ifadə etmədən bu dünyadan köçüb gedir, özündən xəbərsiz gedir. Ramiz Rövşənin gözəl bir misrası var:

Nə yaxşı tapdım özümü,
Böyrümdən keçib getmədim.

Şairanə deyilmiş olsa da, insanın ən böyük tapıntısı özüdü. Özünü tapdınsa, deməli, bütün dünyaya yiyləndin. Və deməli, sənin daha dünyada bilmədiyin bir şey yoxdu.

Əlbəttə, istəyərsən ki, həm özünü ifadə edəsən – belə xoşbəxt yazıçılar da var – həm də kütlə içində çox populyar olasan, səni başa düşsünlər, oxusunlar. Lev Tolstoy öz dövründə dünyanın ən populyar adamı idi. O, həm populyar, həm də dahi idi! Amma populyar olmadan bu dünyadan gedən böyük yazıçılar da var. Ona görə də kütlənin rəyinə o qədər də etibar etmək olmaz. Kütlə yaxşını görməyə, amma pisi çox yüksəklərə qaldıra bilər.

Ümumiyyətlə, kütləylə xalq anlayışını fərqləndirməyin tərəfdarıyam. Kütlə instinktiv toplumdu, onu asanlıqla hipnoz edə bilərsən. Alman xalqı böyük xalqdı, dahilərinin sayı-hesabı yoxdu, həmin xalqı Hitler bir topa sürüyə çevirmişdi, mənasız-mənasız danışırdı, onlar da ağlaşırdılar... O böyüklükdə xalqı o günə salmaq olursa, demək, hər milləti o günə qoymaq mümkündü.

Bir də var insanların qəlbi ilə “alver” edirsən. İnsanların qəlbi, ruhu, Allahı ilə ünsiyyətdə olursan. Onda kütlə dönüb olur xalq.

Rəqsanə Həsənova: Bəs bazar ədəbiyyatının məşhurlaşmasının səbəbi nədi?

-Populyarlığın qəribə nüansı var. Elə bilin piramidadı: alt qatda ən aşağı səviyyəli sənət dayanır, ən böyük əsərsə zirvədə, piramidanın ucundadı. Pis əsər bəzən çox tez populyarlaşır, çox tez də sönür. Elə mahnı var ki, bir ay dəbdə olur, hamı qulaq asır, bir aydan sonra unudulur. Böyük sənətin populyarlığı gec gəlir və az qala əbədi olur. Əlbəttə, başa düşürük, əbədi heç nə yoxdu... Ancaq hər bir sənətkar əbədiyyətə iddialıdı. Hər sənətkarın ölməmək arzusu var. İnsanın bu dünyada ən böyük arzusu ölməməkdi.

Bu mənada mən esselərdə, hekayələrdə yazanda ki, insan Allah olmaq istəyir, bunu küfrani bir nüans kimi başa düşmək lazım deyil. Allah bəşəriyyətin idealıdı. İnsan o ideala oxşamaq, o zirvəyə ucalmaq istəyir. Sənətin də ən böyük məqsədi budu.

“EVDƏ AND İÇDİRMİŞƏM...”

Nərmin Muradova: Əsərlərinizin ilk oxucuları kimlərdi?

-Mən yazacağım əsərləri heç vaxt heç kimlə bölüşmürəm. Adam var, hansı mövzuda roman yazmaq istədiyindən danışır, hətta bu barədə müsahibələr də verir. Qəribədi... O adamlara pis baxmıram, çünki hərənin öz xarakteri var. Amma mən yazacağım mövzunu danışsam, onu heç vaxt yaza bilmərəm. Evdə də xasiyyətimi bilirlər. Əlyazmam stolun üstündə qalar, ona heç kim baxmaz. Evdəkilərə and içdirmişəm ki, tamamlanmamış yazıma heç kim baxmasın. Əgər onun bir cümləsi oxunsa, sonra yaza bilmərəm. Son nöqtəni qoyandan sonra kim oxuyur-oxusun.

Nərmin Muradova: Birinci kimə oxutdurursunuz?

-Zaman-zaman müxtəlif ilk oxucularım olub: qardaşım Azər, atam, bizim uşağın anası...

Nərmin Muradova: Bir qisim yazıçılar özü üçün yazdığını deyir. Mən sizi müəyyən mənada o qismə aid edirəm. Özü üçün yazmaq anlayışı nə deməkdi?

-Onda öncə ÖZ anlayışının özünə aydınlıq gətirək. Əgər sən ÖZ dediyini, varlığının özəyini özündə tapa bilirsənsə, ONUN üçün yazırsansa, deməli, bütün bəşəriyyət üçün yazırsan. Çünki o özək başqalarında da var. Tolstoyun təxminən belə bir fikri var: əsl bədii əsər odu ki, onu istənilən oxucu oxuyanda desin, bunu mən də fikirləşirdim, amma yaza bilmirdim.

Əlbəttə, bu mənada mən də özüm üçün yazıram. Heç vaxt öz ürəyimcə olmayan mətnin altına, milyon adam tərifləsə belə, imza atmaram. Bu mənada birinci özümə inanıram. Amma bu, eqoizm deyil, illərin tərcübəsindən qaynaqlanan bir keyfiyyətdi. Əvvəllər ustadın əlinə baxıb öyrənirsən, müəyyən hədd var, ondan sonra sən özünü dəyərləndirməyi, özün-özünün redaktoru olmağı bacarmalısan. Bu mənada insanın özündən başqa heç kim karına gələ bilməz. Yaradıcılıq sırf fərdi, tənha bir sənətdi. Düşünürəm ki, yaradıcılıqda özümü razı sala bilsəm, deməli, bütün dünyanı razı salmış olaram.

Rəqsanə Həsənova: Nəşr etdirinə qədər yazdıqlarınızda çoxmu dəyişiklik edirsiniz?

-Hər yazıçı bir cür işləyir. Yazıçı var, birinci variantı tələm-tələsik yazır, sonra onun üzərində dəfələrlə işləyir. Lev Tolstoy “Hərb və sülh”ün üzünü yeddi dəfə, “Anna Karenina”nı isə səkkiz dəfə köçürmüşdü.

Mənim lap erkən yaşlarımdan iş üslubum belədi: həmişə düşünə-düşünə, ağır-ağır, amma bir variantlı yazıram. Sonra əlyazmanın üzərində cüzi dəyişiklik edirəm. Heç vaxt kənarda qeyd aparmıram. Beynimdə əsəri bişirib, sonra yazıram. Ümumiyyətlə, yazı prosesinin özü çox möcuzəli prosesdi. Bu proses dünyanın, kainatın yaranışını bir növ təkrarlayır. Mənim beynimdə çox vaxt əvvəlcə əsərin sonu hazır olur, sonra yazı prosesi boyunca o sonluğa çatmağa çalışıram. Bəzən bir dalana, döngəyə burulub, hardasa azırsan, amma sonra yenidən ana yola çıxmağa çalışırsan. Bəzən də əsər özü hazır olur, ancaq sonluğu tapa bilmirsən.

“Şeyx Sənan” adlı hekayəmi yazanda məhz belə oldu. Hər şey beynimdə hazır idi: gürcü knyazı Şeyx Sənanın toyuna hazırlıq görür, amma toy olmayacaq. Bəs nə baş verəcək ki, hamının gözlədiyi bu toy pozulacaq, müsəlman oğlu bundan ötrü yeddi il donuz otarıb, camaatın qızına elçi düşüb, dinini dəyişib, amma toy olmayacaq...

Ədəbiyyatda klassik Şeyx Sənan süjetləri var. Fəridəddin Əttarın, Hüseyn Cavidin Şeyx Sənanları hamıya tanışdı. Hüseyn Cavidin pyesində qəhrəmanlar axırda özlərini çaya atırlar. Mənim yazımda belə final bayağı görünərdi. Birdən ağlıma gəldi ki, axı onlar ölməyiblər, Şeyx Sənan da sağdı, Tamara da monastırda onu gözləyir. Çünki Şeyx Sənan dünyanın üzərində işləməli, onu elə mükəmməl hala gətirməlidi ki, əsl toy, əbədi toy baş tutsun. O, qızı monastıra tapşırıb, özü dünyanın üzərində işləməyə gedir. Bu yazının ardınca yazdığım “Leylinin məcnunluğu” hekayəsində də Məcnun hər gün səhraya işə gedir, dünyanın nizamını qoruyur. Bundan böyük iş var? Şeyx Sənan da məhz o işin dalınca getmişdi.

Mövlud Mövlud: O toyun baş tutmasına neçə əsr qalıb?

-Çox qəliz məsələdi.... Mənim hesablamama görə, Allahın Yer kürəsində bir insan beyninə, qəlbinə köçüb fəaliyyətə başlamasının təxminən 40-45 min il tarixi var. Bu, tarix üçün çox qısa müddətdi. Bu işin başlanğıcıyla sonu arasındakı müddət, mənim fikrimcə, 50 min ildən çox çəkə bilməz. Mən bu müddəti 6 mərhələyə bölürəm, düşünürəm ki, biz indi üçüncü mərhələdə yaşayırıq.

Birinci mərhələ ictimai-siyasi baxımdan ibtidai icmalar, dini baxımdan animizm - fetişizm, totemizm dövrü idi. O dövrün ruhani qəhrəmanları şamanlar, fiziki qəhrəmanları ovçular idi. Bu düzən 25-30 min il davam etdi. Sonra məbədlər, ardınca dövlətlər yaranmağa başladı. Bu mərhələnin də tarixi, mənim hesabıma görə, eradan 9-10 min il əvvələ gedib çıxır. Zaman gəldi, dövlətin yaranması tarixi zərurət kimi ortaya çıxdı. Çünki dünyada nizam-intizam pozulmuşdu, ilahi nizamı yalnız dövlət bərqərar eləyə bilərdi. Dövlətin də arxasında məbəd dayanırdı. Bu dövrün mənəvi qəhrəmanları kahinlər, peyğəmbərlər, fiziki qəhrəmanlar hökmdarlar, cəngavərləriydi.

Zaman gəldi, bu ictimai formasiya da öz tarixi missiyasını başa vurdu. Bundan sonra üçüncü mərhələ başlandı – biz hazırda onun içində yaşayırıq. Bu dövrün də "dini", inancı plüralizmdi. Çoxallahlılığı əvvəlki dövrlərə aid edirlər, amma məncə, əsl çoxallahlılıq elə plüralizmdi. Bu da çağdaş sivilizasiyanın mənəvi-ideoloji təməlidi. İndinin də məbədləri universitetlər, elmi mərkəzlərdi.Yəni bu dövrün aparıcı qüvvəsi artıq din yox, elmdi. Qəhrəmanları da, çox təəssüf ki, tacirlərdi.

Qarşıda hələ üç mərhələ də var. Məncə, bizim dediyimiz o toya hələ iki min il var...

Rəqsanə Həsənova: Fəxri bəy, Yazıçılar Birliyinin üzvüsünüz. Bu qurumda nələrin dəyişməsini istərdiz?

-1995-ci ildən Birliyin üzvüyəm. Mənim uşaqlığım Yazıçılar Birliyində keçib. Atam (mərhum şair Ağa Laçınlı nəzərdə tutulur-red.) qurumun üzvü olduğuna görə uşaq vaxtı ora tez-tez gedərdim. Yazıçılar Birliyinin üzvü olana qədər ora daha çox gedərdim, nəinki üzvü olandan sonra. Doğrusu, Birliyin üzvü olsam da onun həyatında, idarəçiliyində yaxından iştirak etməmişəm.

Nəyi dəyişərdim? Çox şeyi dəyişmək olar. Əlimizdə real imkanlar olmadığı üçün bu barədə danışmaq, mənə elə gəlir ki, bir o qədər də yerinə düşməz.

“MƏNDƏN OLSA FEİLLƏRİMİZƏ QIZILDAN HEYKƏL QOYULAR”

Mövlud Mövlud: Dilimizə yeni eybəcər sözlərin əlavə edildiyi xəbəri yayıldı. Eşitdik, oxuduq, güldük, amma məsələnin ciddi tərəfi də var. Ümumiyyətlə, sözlərin ekvivalenti tapılmalıdımı və onları kimlər tapmalıdı?

-Lüğətlərin hansı formada hazırlanması ilə bağlı bir söz deyə bilmərəm, bu sahədə mütəxəssis deyiləm. Yeni sözlərin tapılmasının isə uşaqlıqdan həvəskarıyam. Hətta erkən dövrdə qarşıma belə bir məqsəd qoymuşdum: elə bir nəsr nümunəsi yaratmalıyam ki, orda bircə gəlmə söz olmasın. Halbuki dünyada qarışığı olmayan dil yoxdu. Amma radikal yol da tutmaq düzgün deyil. Bütün hallarda dilin təmizliyinin, qorunmasının tərəfdarıyam. Çünki millətin birinci atributu dildi.

Dünyada bir çox millətlər yeni yaranan sözlərin öz dillərində ekvivalentini tapırlar. Bu proses bəzən uğurlu, bəzən uğursuz olur. Əlbəttə, belə gülünc sözlərin uğurlu-uğursuz olduğu mübahisə predmeti deyil. Mənim fikrimcə, dilimizin çox böyük potensialı var. Onun ən böyük göstəricisi də ədəbiyyatımızdı.

Ərəb işğalı, eləcə də digər işğallar nəticəsində dilimizə zərbələr vurulub. Amma ərəb dili bizim feil sistemimizi dağıda bilməyib. Bu mənada feillərimiz dilimizin qəhrəmanlarıdı. Məndən olsa, Azərbaycan dilinin qorunmasında göstərdiyi misilsiz xidmətlərə görə feillərimizə Dilçilik İnstitutunda qızıldan heykəl qoyaram. Feillərimizin əlindən tutub dilimizi saflaşdırmalıyıq. Gəlmə sözləri qadağan etmək yox, alternativlərini yaratmaq, mətbuatda, ədəbiyyatda işlətmək lazımdı.

Qurban Yaquboğlu: Fəxri bəy, daha bir neçə sual. Ustadınız kimdi? Heç bu barədə fikirləşmisiniz?

-Çətin sual oldu... Uşaqlıqdan bəri pərəstiş etdiyim, öyrəndiyim çox yazıçılar, şairlər olub. Bu mənada bir nəfərin adını çəksəm, çox böyük insafsızlıq etmiş olaram. Yeniyetməlikdə elə dövrüm olub ki, Füzulinin kitabı əlimdən düşməyib. Onunla nəfəs almışam, yaşamışam. Ramiz Rövşənin kitabı mənimlə əsgərlikdə xidmət keçib. Sizə qəribə görünə bilər ki, yalnız şairlərin adını çəkirəm. Mənim ən çox təsirləndiklərim məhz şairlər olub.Uşaqlıqda quru nəsri çox çətinliklə oxuyurdum, bəzənsə kənara qoyurdum. Poetik olmayan nəsri indi də nəsr saymıram.

Bir dövrüm olub ki, Çingiz Aytmatovun, Şoloxovun dəlisi olmuşam. Uşaqlığımda ən çox oxuduğum kitabların arasında Nodar Dumbadzenin “Mən, nənəm, İliko və İllarion” kitabı da vardı. Mark Tven, Səməd Behrəngi, Əziz Nesin, Mayn Ridin də adlarını çəkərdim...

Böyüdükcə, yaşlandıqca Dostoyevksini, Tolstoyu kəşf edirsən, başa düşürsən ki, bunlar daha böyük mözucələrdi. Aşağı yaşlarda “Hərb və sülh” və onun kimi ağır əsərləri oxumağı indi səhv sayıram – mən bu kitabı beşinci sinifdə oxumağa başlamışdım. O yaşda bu cür ağır kitabların mahiyyətini anlamaq olmaz. Hər yaşın öz kitabı var... Dünyada böyük yazıçılar çoxdu, amma böyük uşaq yazıçıları çox deyil. Mənim inamıma görə, dünyada uşaq ədəbiyyatının qızıl fonduna daxil olan kitablarla böyüyən uşaq heç vaxt yaramaz insan ola bilməz.

Deyim ki, bizim də çox zəngin uşaq ədəbiyyatımız var. Abdulla Şairin “Tülkü həccə gedir” əsəri dünya səviyyəli əsərdi. Həm uşaqlar üçün, həm böyüklər üçün...

Taleyimdə böyük rol oynayan bir hadisə də var. Orta məktəbdə oxuyanda atam məni yazıçı Elçin Əfəndiyevlə tanış etdi. Elçin Yazıçılar İttifaqının katibi və böyük nüfuz sahibi idi. Yazılarımı oxuyurdu, az mütaliə edəndə məni danlayırdı. Qəzet-jurnallardan kəsib yığdığı materialları mənə verirdi ki, oxu, bunlar haqda fikrini yaz. İlk əsərim də onun xeyir-duası ilə çap olundu, özü də məndən xəbərsiz. 5 avqust 1986-cı ildə “Azərbaycan gəncləri” qəzetində. Birinci imtahan günüm idi, qəribə gün idi, sənədləri evdə qoymuşdum, atam onun dalınca getmişdi. Qəfildən bir tanışımla qarşılaşdıq, dedi ki, qəzetdə yazın çıxıb. Nə qədər sevindiyimi təsəvvür etmək mümkün deyil. O mənada Elçin müəllimin yaradıcılığa qədəm qoymağımda çox müsbət rolu olub.

Üstəlik, 60-70-ci illər nəslinə mənsub nasirlərin ədəbiyyat haqqında təsəvvürlərimin formalaşmasında fövqəladə xidmətləri olub. 17 yaşım olanda Saday Budaqlının hekayələr kitabını oxudum, yaxşı mənada çox sarsıldım. O kitab mənim ədəbiyyat haqqında düşüncələrimi dəyişdi.

“KİŞİ ƏXLAQININ ZİRVƏSİ QADINA MÜNASİBƏTDƏ ÖZÜNÜ GÖSTƏRİR”

Qurban Yaquboğlu: İllər keçir, insanın müəyyən anlayışlara, insanlara, hadisələrə münasibəti, fikri dəyişir. Sizin qadına və sözə münasibətinizdə dəyişiklik oldumu?

-Qadına uşaqlıqdakı münasibətimlə indiki arasında çox az fərq var. Uşaqlıqda bir qızı, qadını necə təmiz ürəklə sevə bilirdimsə, bu gün də saf qəlbdən sevə bilirəm. Mənə elə gəlir ki, kişi əxlaqının zirvəsi də qadına münasibətdə özünü göstərir, tənəzzülün ən aşağı həddi də...

Əgər qadın-kişi qarşıdurması deyilən cəbhə varsa, mən orda hər zaman qadınların tərəfindəyəm. Qadınlar kişilərdən daha istedadlıdılar. 90 faiz kişi ilə 90 faiz qadını müqayisə etsək, qadın kişidən istedadlı çıxacaq, amma bir faiz kişi də var, onlar o qədər istedadlıdılar ki, hətta qadınlar haqda qadınların özlərindən də yaxşı yaza bilirlər...

Dini, mifiloji obrazlarla danışası olsaq, deməliyəm ki, əgər kişi Tanrıdısa, qadın onun mələyidi.

Ədəbi sözə gəlincə, ədəbi kriteriyalarım zaman-zaman dəyişib. 13-14 yaşından yazmağa başlayanda fikirləşirdim ki, yazıçının borcu cəmiyyətin, xalqın dərdini deməkdi. Sonraki mərhələdə düşündüm ki, yazıçının əsas vəzifəsi insanın psixoloji hallarını göstərməkdi. Bir mərhələ sonra qərara gəldim ki, ədəbiyyatın ən böyük missiyası yaranışla, həyatla, Tanrı ilə bağlı fəlsəfi suallara aydınlıq gətirməkdi. O dövrdən ədəbiyyat mənim üçün sırf ədəbiyyat olmaqdan çıxdı, vasitəyə çevrildi. Söz bir vasitədi, onu ilahiləşdirməyin tərəfdarı deyiləm. Söz formadı, məzmun deyil.

Əgər fikirlərimi başqa vasitəylə ifadə etmək imkanım olsaydı, bəlkə də ədəbiyyatla maraqlanmazdım. Neyləyək, bədii ədəbiyyat elə bir vasitədi ki, həqiqətin ondan yüksək ifadəsi yoxdu.

Qurban Yaquboğlu: Qardaşınız Azər Qaraçənli demişdi ki, mən Fəxrini dahi hesab edirəm. Maraqlı, gözlənilməz sözüdü, hətta birmənalı qarşılamayan kəslər də tapıldı. Fürsət düşmüşkən, Azərin fikrinə münasibətinizi, Azərin yaradıcılığı haqqında düşüncələrinizi də öyrənək.

-Azər məndən beş yaş kiçikdi. Qardaşımdı, gözümün qabağında böyüyüb. Uşaq vaxtı oxuduqlarımı atamla da, Oqtayla (Oqtay Qorçu-red.) da, Azərlə də bölüşürdüm. Azərin dünyagörüşü, həyata baxışı mənimkindən ciddi şəkildə fərqlənir. Bəzən büruzə vermir, hiss edirəm ki, ürəyində mənimlə razılaşmır. Ona görə də Azərin qəfildən elə bir söz deməsi mənə də qəribə gəldi.

Məncə, Azər mənim gördüyüm işləri deyil, potensialımı qiymətləndirərək elə deyib. Bu mənada onu başa düşürəm. Mən öz yaradıcı potensialımdan narazı deyiləm, amma potensialımı reallaşdırmaq imkanlarından həddindən artıq narazıyam. Məni dahi saymağını, belə ifadə işlətməsini də gülə-gülə qarşılayıram. Bunu özümə verilən avans kimi qəbul edirəm. Amma ona inanmağa qətiyyən meyilli deyiləm. Məni elə təriflərlə yoldan çıxara bilməzsiniz (gülür).

Azərin yaradıcılığına gəldikdə yazdıqlarının, dediklərinin hamısından və hamısıyla razı deyiləm, amma fikir kimi qəbul edirəm, potensialından isə çox razıyam. Əsas ondan razıyam ki, Azər son dərəcə –peyğəmbərcəsinə təmiz adamdı. Mən onun onda biri qədər təmiz deyiləm. Bunu boynuma alıram və bu mənada Azərə pərəstiş edirəm. Çəkinmədən deyirəm, onun ətəyində namaz qılaram, ona ibadət edərəm. Bilirsiniz ki, qohumla, qardaşla dost olmaq çox çətin məsələdi. Şükürlər olsun, mənim qardaşlarımla dost olmaq imkanlarım çoxlarından artıqdı.

Biz uşaq olada valideynlərim də, qohum-əqrəba da istəyirdilər ki, aramızdan kimsə özünü başqa sahələrdə sınasın, məsələn, həkim olsun. Amma qismət elə gətirdi ki, hamımız qələmdən yapışdıq. Peşman da deyilik, böyük sərvət yiyəsi olmasaq da, çörəyimiz qələmdən çıxır.

Mövlud Mövlud: Yaradıcılıq potensialınızın reallaşmamasından narazı olduğunuzu dediz. Bu, nəylə bağlıdı?

-Məni tipli qələm adamına sakit şərait, təcrid mühiti lazımdı. Fikrimi yayındıran heç nə olmasın. Mən iki-üç ay əlimdə kitab uzanıb, tavana baxa-baxa yaradıcı ovqatı çağıra bilərəm. Sonra isə cəmi-cümlətani iki-üç günə bir hekayə yazıb bitirə bilərəm.

Qurban Yaquboğlu: İndi belə demək olarsa, ədəbi gəncliyin mühitindəsiz. Gənc yazıçılar haqda düşüncələrinizi də bilmək istərdik.

-Ədəbi gənclər barəsində bir şəxsin haqqında danışırmış kimi danışmaq olmaz. Gənclər də rəngbərəngdi, yaşları da fərqlidi. Gənclərin yazdığı hər şeyi oxumaq imkanım var desəm, yalan olar. Amma tərifli nəsə eşidəndə dərhal oxuyuram.

Gənclər arasında çox istedadlı, çox savadlı, həm istedadlı, həm savadlı, savadsız və istedadsız olanları, istedadlı, amma nadan olanları da var. Kateroriyalara bölsək çox olar, bəlkə hər kəsə dair kateqoriya ortalığa çıxar. Mən hansısa gəncə tövsiyə verməyə özümü mənəvi cəhətdən haqlı saymıram.

Mənim inandığım bir mütləq həqiqət var: insan qəlbən, fikrən saf olmasa heç vaxt ondan böyük sənətkar çıxmaz. Ola bilər, təmiz dövründə hansısa bir əsər yazar, sonra korlanar və daha heç nə yaza bilməz. Belə tükənən yazıçılarımızı görmüşük, bu gün yaşayan, amma yazıçı ömrünü çoxdan başa vurmuş çox məşhur yazıçılarımızı da görürük. Yazıçı hətta yazmayanda da yazıçı ömrü yazamalıdı. O mənada nümunə saydığım adamlardan biri və hətta birincisi Ramiz Rövşəndi. Bir gəncin bir işıqlı misrası olsa onu hər yerdə təbliğ edir. Görürsən ki, bu adam hələ də ədəbiyyat havası ilə yaşayır.

Elə tanınmış ədəbiyyaçılarımız var, ədəbiyyatı, sözü öz içərisində çoxdan dəfn edib, çoxdandı yazıçı ömrü yaşamır. Bəzisi məmur, bəzisi inzibatçı, bəzisi hətta qul ömrü yaşayır. Dünyada tükənmiş yazıçıdan eybəcər məxluq yoxdu. Sən yazmaya bilərsən, amma ədəbiyyatın havasını içində həmişə yaşatmalısan, haqqı-ədaləti, təmizliyi yaşatmalısan. Bu olmayandan sonra səndən insan da olmaz...

Nərmin Muradova