“Nizamidə Stalinin diqqətini bu amil çəkmişdi” – Şərif Ağayarla müsahibə

“Nizamidə fars dili sadəcə olaraq ifadə vasitəsidir. Onun Azərbaycana, Azərbaycan mədəniyyətinə məxsuslğunu göstərən yüzlərlə detal var. Dünya Vladimir Nabokovu ingiliscə, Qarsia Markesi ispanca, Çingiz Aytmatovu rusca oxuyur, lakin nə Nabokovu ingilis, nə Markesi ispan, nə də Aytmatovu rus hesab edən var”.

Yazıçı Şərif Ağayarın Teleqraf.com-a müsahibəsini təqdim edirik:

- Bu il “Nizami Gəncəvi ili” kimi qeyd olunacaq. Ənənəyə uyğun olaraq, elə buradan başlayaq, bir ədəbiyyat adamı kimi, Nizamiyə, onun yaradıcılığına münasibətiniz necədir, ona hansı qiymət verilməlidir?

- Nizamini Azərbaycan ədəbiyyatı və mədəniyyətinin dünyaya bəxş etdiyi ən böyük sima hesab edirəm. O, nəinki bizim və müsəlman şərqinin, həm də dünya mədəniyyətinin sütunlarından biridir. Dünyaya böyük imzalar bəxş edən farsdilli şeirdə də Nizami fərqləndirilir. Onun əsərlərinin bədii-estetik səciyyəsi və miqyası heç kimlə müqayisə olunmur.

Nizamini orta məktəb illərində poetik, sonralar sətri tərcümədən oxumuşam. Sizə deyim, azərbaycancaya edilən sətri tərcümə məni valeh edib. Qərara gəlmişəm ki, heca vəznində edilən tərcümələr Nizamini heç 10 faiz ifadə etmir.

Ədəbiyyatı memarlıq və bənnalıq işinə bənzədirəm. Yəni, həm əsərin quruluşunu tapmaq, həm də onu daş-daş, kərpic-kərpic hörmək lazımdır. Çox zaman bədii əsərlərdə memar işi gözəl olur, bənna işi buna adekvat olmur və ya əksinə. Nizami həm memar, həm bənna kimi möcüzələr göstərir. Təsadüfi bircə misra, bircə söz yazmadan, boş bir fikir söyləmədən unikal quruluşa malik şedevrlər yaradır.

Bu mənada “Yeddi gözəl” daha da heyranedicidir. Çağdaş romanlarda bu cür formalardan geniş istifadə edilir. Nizaminin müxtəlif millətlərdən seçdiyi obrazlar, o obrazların danışdığı əhvalatlar, onlar üçün tikilən qəsrlərin quruluşu və rəngi, hansı ulduz altında tikilməsi, hansı rəqəm və işarə ilə simvolizə edilməsi bir-biri ilə elə harmonik şəkildə birləşir ki, bir an onu illüzionist hesab edirsən.

Əsərə bəlkə yüz istiqamətdən eyni sənətkarlıqla yanaşa bilməsi oxucuda şok effekti yaradır.

- Sizcə, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi Nizamidən başlayırmı? Məsələn, Firudin bəy Köçərliyə görə, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi Füzulidən başlayır, Nizamidən yox.

- Ədəbiyyatımız ova çıxan əcdadımızın ahənglə söylədiyi ilk sözlərdən başlayır. Yəni, insanın yaranması ilə eyni vaxta düşür. İnsan sözlə birgə doğulub. Söz yaradıcılığı onun fitrətindədir. Nə zaman kəşf edib, nə zaman üzə çıxarıb, başqa söhbətdir. Məncə, belə bir dəqiq tarix axtarmaq lazım deyil. Yazılı ədəbiyyatın tarixi ola bilər. Bu da təbii, bizə bəlli olan ədəbi abidələrdən hesablanır.

Füzuliyə qədər əfsanələrimiz, nağıllarımız vardı. “Əhməd Hərami dastanı” vardı, “Kitabi Dədə Qorqud” vardı. Aşıq şeiri vardı. Nəsimi vardı. Bunlar ədəbiyyat deyil? Füzulinin “Leyli və Məcnun”" poemasında situasiyaya uyğun lirik parçaların verilməsi eynən dastanlarımızı xatırladır. Misal üçün, məsnəvi formasında yazdığı poemanın bir məqamında Leylinin dilindən qəzəl yazır. “Əsli və Kərəm” də nəsrlə nəql olunur və müvafiq bir yerdə Əsli saçından üç tel ayırıb bir qoşma söyləyir... Bu forma Şərq poemalarında yoxdur.

Füzuli türkdilli şifahi ədəbiyyatın bu xüsusiyyətindən bəhrələnərək, poema janrında yenilik eləmişdi. Düzdür, Nizamidə də bəzən xanəndələr hansısa qəzəli oxuyurlar, lakin bu, əsərin struktur həllində yoxdur. Füzulidə sırf poemanın quruluşunda əsas komponentə çevrilir və bu qaydaya daimi əməl olunur.

Hətta Leylinin, Məcnunun, onların valideynlərinin dilindən verilən lirik parçaların son beytində Füzuli təxəllüsü işlənir. Bir növ, obrazla müəllifin fikirləri qovuşur.

Bəzən səhvən Nizami ilə Füzulinin “Leyli və Məcnun”larını müqayisə edib üstünlüyü ikinciyə verənlər olur. Əvvəla, nəzərə alaq ki, biz birincini tərcümədən, ikincini orijinaldan oxuyuruq. İkincisi, aralarında 400 il zaman məsafəsi var. Üçüncüsü, Füzuli özü Nizaminin adını çəkir, hətta onun kimi böyük bir şairdən sonra bu mövzuya müraciət etdiyi üçün üzr istəyir. Dördüncüsü və ən başlıcası: Nizaminin obrazları daha mübariz və pozitivdir. Füzuli dövrünün dekadans ruhuna uyğun olaraq dərdə-qəmə daha geniş meydan verir.

Nizami “Leyli və Məcnun”unda müasir ədəbiyyat üçün hələ də keçərli olan unikal bir fənddən istifadə edib. Biz görmüşük ki, şair realdakı qəhrəmanı rəvayət və əfsanələrdəki qəhrəmana bənzətsin. Nizami əksinə edir – Leylini özünün vaxstız vəfat etmiş xanımı Afaqa bənzədir, onun kimi talesiz olduğunu söyləyir. Bu məqamda Nizaminin sosial ədalət anlayışına da toxunmaq istəyirəm. Fikrimcə, Stalinin diqqətini bu çəkmişdi. Yoxsa, 1941 kimi ağır bir ildə Nizaminin 800 illiyini keçirmək onun nəyinə lazım idi?

Sosial ədalət sovet ideologiyasının əsasında dururdu və sözdə də olsa, əldə bayraq edirdilər. Nizami də sosial ədalətin bərqərar olmasına taleyüklü məsələ kimi baxırdı. Onun düşüncəsinə görə, cəmiyyət yalnız hökmdarların ədaləti ilə xilas ola bilərdi. Əsərlərində bunu yorulmadan təbliğ edirdi.

“Xosrov və Şirin” poeması isə birbaşa hökmdar və ədalət mövzusuna həsr olunmuşdu. Xosrov əvvəl nadinc, zalım, əyyaş bir şahzadə idi, Şirinin eşqi onu kamilləşdirdi və ədalətli bir padşaha çevirdi. Şahları ədalətə səsləyən Nizaminin öz həyatına baxın: ona kəniz göndərirlər, o isə azad edərək onunla nikaha girir və evlənir, bir oğlanları dünyaya gəlir, kənd bağışlayırlar, hamını vergidən azad edir.

Nizami oğlu ilə yanaşı, “Leyli və Məcnun” poemasını da Afaqın yadigarı hesab edirdi. Deyirdi, hər ikisi bizim sevgimizin bəhrəsidir. Demək, Füzulinin dediyi, “Aşiqi-sadiq mənəm...” misrası nəinki Nizamidən təsirlənmədir, hətta ona həsr olunmuş sayıla bilər.

Nizami-Füzuli müqayisəsində bir məsələ də diqqətəlayiqdir. “Xəmsə”yə daxil olan əsərlərin ardıcıllığına baxaq:

“Sirlər xəzinəsi”,

“Xosrov və Şirin”,

“Leyli və Məcnun”,

“Yeddi gözəl”,

“İsgəndərnamə”.

Birincisi hekayət və məqalatlardır. Nizami burda həm də esseist kimi çıxış edir, elmi-fəlsəfi fikirlərini yazır. İkincisində ədalətli şah, onu yetirən mühitdən söz açır. Eyni zamanda, Şirinin timsalında müsəlman şərqinə yad olan azad, mübariz qadın obrazı yaradır. “Leyli və Məcnun” məlum. “Yeddi gözəl”də artıq mükəmməl konstruksiya ilə çıxış edərək mənzum roman mərhələsinə adlayır. Bu poema öz quruluşu ilə müasir ədəbiyyata örnək sayıla bilər. Təsadüfi deyil ki, böyük italyan yazıçı, Ekonun müəllimi İtalo Kalvino məşhur essesində məhz Nizaminin bu əsərindən bəhs etmişdi.

O, özünün “İkiyə bölünmüş vikont” uzun hekayəsini də, məncə, Nizaminin təsiri ilə yazıb.

“İsgəndərnamə”də dünya ilə haqq-hesabını bitirib dirilik suyunun dalınca düşür. Diqqət edin, hər bir əsər yeni bir epoxadır. Məhəmməd Füzuli estafeti Nizamidən “Leyli və Məcnun” əsəri ilə qəbul edib, bədii cəhətdən əvvəlkilərdən geri qalan elmi-fəlsəfi əsərləri istisna olunmaqla şair kimi elə həmin epoxada da qalıb. Şərqdə “Divan”ı hər şair yaza bilərdi və yazırdı. “Xəmsə” üçün bir neçə divanın gücü lazım idi.

- İndiki dillə desək, Nizami Gəncəvini intellektual saymaq olarmı?

- Nizamini nəinki intellektual saymaq, onun şəxsində intellektual ədəbiyyatı izah etmək olar.

Klassizmin mahiyyətində bir intellektuallıq var. Çünki özündən əvvəlki əhvalat və mətnlərlə əlaqəlidir. Düzdür, onları inkar etmir, əksinə, təqdir edir, lakin bütün hallarda dialoq var. Bu mənada Nizami ən zəngin mənbədir. Fars, yunan, türk mifologiyası, İslam dini, qədim ərəb, fars və türk rəvayətləri, özünəqədərki yazılı ədəbiyyat... Nələr yoxdur Nizamidə? Biliyi və savadı zamanına görə heyrət doğurur.

Özü bu barədə yazıb, dünyanın bütün kitablarını oxuduğunu söyləyib. Burda mübaliğə yoxdur. O vaxt doğrudan da ərəb və fars mənbələrində dünyanın bütün “olmazsa olmaz” kitabları vardı. Gəncə isə mədəni mərkəzlərdən, paytaxt şəhərlərdən biri olduğu üçün həmin kitabları burada tapmaq mümkün idi.

- Nizami dahi idimi? İndi şair haqda bütün təqdimatlar demək olar ki, belə verilir.

- Şəksiz-şübhəsiz! Dahi epoxa yaradan adamdır. Biz bu gün də Nizaminin epoxasında yaşayırıq. Yadınızdadırsa, bir vaxtlar bizim Həmid Herisçi ilə Rafiq Tağı arasında möhkəm mübahisə düşmüşdü. Həmid Axundov-Mirzə Cəlil xəttini tənqid edirdi, Rafiq Tağı isə onun bu düşüncələrinə qarşı çıxırdı. Təəssüf ki, sonra bu intellektual savaş şəxsi müstəviyə endi və tərəflər bir-birini acılamağa başladılar.

Əslində isə məsələ çox dərin idi. Bildiyiniz kimi, ədəbiyyatımızda əsasən iki istiqamət var: Füzuli xətti – mistika-metafizika, Axundov xətti – tənqid-realizm... Misal üçün, Ramiz Rövşən, Vaqif Bayatli, Salam Füzuli xəttinin nümayəndələridir. Rafiq Tağı, Rasim Qaraca, Nərmin Kamal Axundov xəttinin... Biri-birini bəyənməyən və qəbul etməyən bu iki istiqamətin heç biri yanlış deyil. Sadəcə, bizdə Füzuli ənənələri güclü olduğu üçün birinci sıradakılar daha çox populyarlıq qazandılar.

Ədəbiyyatımızda daha dərin, görünməyən bir istiqamət də var. Bu, Nizami xəttidir. Mistikanı, metafizikanı gerçəkliklə birləşdirib ədəbiyyata geniş miqyas verən bir istiqamət... Həmid Herisçi bu xəttin nümayəndəsidir. Onun şeirlərinə diqqətlə baxsanız, Füzulini də tapacaqsınız, Nazim Hikməti də. Bunların cəmi Nizamiyə bərabərdir. Postmodern-metamodern zamanın sintez xüsusiyyətləri Nizaminin geniş miqyası ilə üst-üstə düşür.

Beləliklə, Nizami Füzulidən də, Axundovdan da, Mirzə Cəlildən də, Ramiz Rövşəndən də daha müasir görünür. İndi mən sizdən soruşuram: 880 il sonra da bizi irəlidə gözləyən şair-mütəfəkkir dahidir, yoxsa yox?

- Nizami Azərbaycanda kifayət qədər araşdırılıbmı, əsərləri və həyatı haqda əldə olunan faktlar onu tanımağa bəs edirmi?

- 2011-ci ildə Heydər Əliyev Sarayında Nizami haqqında yaxşı bir tədbir keçirildi. Tədbirdən çıxanda bizim şərqşünas alimlərdən biri ilə rastlaşdım. Ondan Nizaminin daha universal tərcüməsi və dərindən öyrənilməsi perspektivini soruşdum. Adam həvəssiz cavab verdi: “Kimin nəyinə lazımdır?”. 2021-ci ilin “Nizami ili” elan olunması göstərdi ki, elə deyil. İndi həmin alim efirlərdən düşmür (gülüş).

Mən hardasa iyirmi il bundan əvvəl Nizaminin yenidən tərcüməsi ilə bağlı məsələ qaldırmışdım. Söhbət təkcə indiyədək edilən tərcümələrin sənətkarlıq baxımından zəifliyindən getmir, həm də dindar Nizaminin ateist sovet senzurasından keçməsindən gedir. Rəhmətlik Elçibəy həmişə deyirdi ki, ambisiyasız sovet şərqşünası yoxdur, onlar hər şeyi öz bildiyi kimi yozmaq üçün öyrənirlər. Ciddi fikir idi bu. O vaxtın ən azman nizamişünası Yevgeni Bertels Nizami haqqında məşhur monoqrafiyasında Xaqaninin saraylara gedib intriqalara qoşulması və axırda bunun qurbanı olması faktını Nizaminin saraylardan uzaq durması və azad yaşaması faktı ilə müqayisə edib üstünlüyü Nizamiyə verdiyi halda, özü akademiyadakı iş yoldaşlarından donos yazırdı və ya buna məcbur edilirdi.

Dünyanı ədalətə səsləyən dahi öz tədqiqatçısına təsir edə bilməmişdi. Belə bir sistemin bizə təqdim etdiyi Nizami nə qədər etibarlı ola bilər?

İndi deyirsən, Nizami yaxşı tərcümə olunmayıb, kimsə bunu düşmənçilik kimi qiymətləndirir. Bəs nə edək? Kiminsə xətrinə dəyəcək deyə, həqiqəti deməyək? Zəif tərcümə olunub də. Azərbaycanda nəinki şagird və tələbələr, nəinki oxucular, hətta qələm adamlarının mütləq əksəriyyəti Nizaminin kim olduğunu bilmir. Bunu yazılan əsərlərdən də sezmək olur. Nizamini bilən adamlar belə yazmazlar.

“Nizami” filmindən görünür ki, bəzi cəhətlərinə görə Nizamiyə oxşayan İsa Hüseynov kimi yazıçı da onu anlamayıb. Burda, təbii, dil faktının rolu böyükdür, lakin bu, yetərli səbəb deyil. Türklər Mövlanəni necə öyrənib? Necə tanıdıb dünyaya? Mövlanə ənənəsi üzərində necə əsərlər yaranır? Musiqidən tutmuş şeirə, nəsrə qədər. Bizdə Nizami ilə ona layiq dialoqa girən bircə əsər tanıyıram - “Sevgili canan” romansı... Bu da, təbii ki, Nizami yaradıcılığının çox sadə tərəfinə xitab edir.

Nizamini oxuduqca onun səmimiyyətinə, möhtəşəmliyinə aşiq olursan. Öz böyüklüyü ilə səni əzmir, incitmir, əksinə, belə həssas və dərin düşüncəli bir həmdərd tapdığın üçün xoşbəxt olursan. Nizami yazmağa, yaratmağa, yaşamağa səsləyən sənətkardır.

Müasir ədəbiyyatımızın ən ciddi xəstəliklərindən biri xroniki Nizami çatışmazlığı sindromudur. Həm onun ədalət hissindən, həm saraylarla münasibətindən, həm də, təbii ki, sənətkarlığından çox, çox, lap çox şeylər öyrənə bilərik.

- Azərbaycan ərazilərində (Səlcuqlar və Eldəgizlər dövrü) yaşayıb-yaratmış bir şair necə oldu ki, dünyanın bir çox ölkəsində iranlaşdırıldı – bu, təkcə fars dilində yazması ilə bağlı idimi?

- Mən Tehranda - kitab sərgisində olanda bir tacik Nizamidən öz şairləri kimi bəhs edirdi. Dedim, o, bizimdir, Gəncədə məqbərəsi var. Dedi, sizindirsə, bir şerini söylə (gülüş). Özü saatlarla deyirdi. Mən orda bildim ki, sən demə, Nizaminin dili indiki fars dilindən çox tacik və əfqan dillərinə yaxındır.

Nizaminin İran şairi kimi tanınmasının üç vacib səbəbi var:

1. Fars poeziyası çox güclüdür və dünyada tanınır

2. Nizaminin türkcə heç nəyi yoxdur

3. Biz ona lazımınca sahib çıxa bilməmişik.

Təxəllüsündəki “Gəncəvi” sözü də mübahisəlidir. “Gənc” farsca xəzinə deməkdir. Nizami bu sözdən çox istifadə edir. “Xəmsə”nin ilk əsərinin adında da var. Buna görə, şairin təxəllüsünə çox da bel bağlamaq olmaz.

Eyni zamanda, farsların ona sahib çıxması da bizi qıcıqlandırmamalıdır. Əksinə, ağıllı davransaq, bu, bizim üçün avantaja çevrilər. Nizami hamınındır. Yox, illah onun insan olaraq kimliyini öyrənmək istəyiriksə, Məmməd Əmin Rəsulzadənin “Azərbaycan şairi Nizami” monoqrafiyasını oxumaq kifayətdir. Ləyaqətlə yazılmış bu kitabdan sonra Nizaminin hansı millətə və coğrafiyaya məxsus olduğunu müzakirə etmək etik deyil.

- Nizamini ellinizmə aid edənlər də var…

- Qeyd etdiyim kimi, Nizamidə çox şey tapmaq olar. Yunan mədəniyyəti də ona çox güclü təsir edib. Bildiyiniz kimi, hələ xəlifələr dövründə yunan mənbələri ərəb dilinə çevrilmişdi. Bir çox əsərlərin orijinalını itirən yunanlar sonradan onları ərəbcəyə tərcümələri sayəsində bərpa etdilər. Nizami də ərəb dili vasitəsilə qədim yunan mədəniyyətini öyrənmişdi, filosofları tanıyırdı.

Eyni zamanda, atəşpərəstlik ona güclü təsir eləmişdi. Xeyir və Şər əhvalatı ordan gəlmədir. Hələ bundan əvvəl atəşpərəst Xosrov ov zamanı bir kasıbı incitdiyi üçün atası onu cəzalandırır. Nizami bu səhnələri yazarkən, qəfil mətnə müdaxilə edərək, öz zamanının müsəlman şahlarına səslənir, deyir, bəyənmədiyiniz dinin nümayəndəsi belə bir ədalətli addım atır, siz olsanız edərdinizmi?

Sualda toxunduğunuz məqam Nizaminin fars olmamasının ən ciddi arqumentlərindən biridir. Bunu Rəsulzadə də yazıb. Bir fars şairi yunanları bu cür sevgi ilə təsvir etməzdi. İsgəndər Daranı məğlub etmiş, İran imperiyasının hökmranlığına son qoymuşdu. Onun müsbət obrazı yarana bilməzdi. Farslar belə məsələlərdə çox həssasdırlar. Firdovsi “Şahnamə” epopeyasında inanılmaz dərəcədə millətçi, hətta şovinist mövqe sərgiləyir, yəhudiləri, türkləri, ərəbləri təhqir edir.

Nizamidə belə bir şey yoxdur. Əksinə, onun qeyri millətlərə sayğısını görürük. O, bu mənada multikulturaldır və bu cəhətinə görə də müasirdir. Nizami üçün dil, din, irq, millət ayrı-seçkiliyi yoxdur. Xüsusən, “Yeddi gözəl”də Yer kürəsinin dörd bir yanından yığdığı gözəllərlə əsl dünya sakini kimi rəftar edir.

- Bəs bu haqda nə düşünürsünüz, ümumiyyətlə, ona sifarişlər niyə fars dilində verilmişdi: bu, dövrün tələbləri ilə bağlı idi, yoxsa milli mədəniyyətin formalaşmaması ilə əlaqədardır?

- Fars dili o dövrün mədəniyyət dili idi. Mən bu gün ingiliscə o səviyyədə bilsəm, məmnuniyyətlə yazaram. Bu cür məsələləri millətçi duyğularla şərh eləmək yanlışdır. Metodu düz seçmək lazımdır. Nizami dil və millət ayrı-seçkiliyi etmirdi, biz də ona bu cür yanaşmalıyıq. Necə deyərlər, farsca yazıb, əcəb eləyib. 850 il sonra İranla münasibət kontekstində Nizamiyə “Niyə farsca yazıb?” söyləmək diletantlıqdır.

Nizamidə fars dili sadəcə olaraq ifadə vasitəsidir. Onun Azərbaycana, Azərbaycan mədəniyyətinə məxsuslğunu göstərən yüzlərlə detal var. Dünya Vladimir Nabokovu ingiliscə, Qarsia Markesi ispanca, Çingiz Aytmatovu rusca oxuyur, lakin nə Nabokovu ingilis, nə Markesi ispan, nə də Aytmatovu rus hesab edən var.

- Gənc yazarlarla ünsiyyətdə olursunuz, rəhbərlik etdiyiniz Kulis.az saytında yazılarına da yer verirsiniz. Sizcə, gənclərin Nizamiyə münasibəti necədir, onu qavraya biliblərmi?

- Yox. Təəssüf edirəm. Məşhur bir ifadə var, klassika o əsərdir ki, adam istəyir oxumuş olsun, amma oxumaq istəmir. Klassikanı oxumaq səbir və iradə istəyir. Anlayıram. Lakin biz söz adamıyıqsa, ədəbiyyatla məşğuluqsa Nizamini mütləq yaxşı-yaxşı oxumalıyıq. Mümkünsə, orijinaldan, mümkün deyilsə, sətri tərcümədən.

- “Nizami ili”ndə hansı işlər görülməlidir, bununla bağlı təklifləriniz varmı?

- İlk növbədə “Xəmsə” geniş izah və şərhlərlə yenidən tərcümə edilməlidir. Bu məsələ ilə bağlı xüsusi bir qrup yaradıb təcrübə mübadiləsi üçün Türkiyəyə göndərmək olar. Mövlanə də farsca yazıb, lakin onu Türkiyədə lazımınca tanıyırlar. Düzdür, Nizami daha böyükdür və ola bilsin, bu təcrübə bizim üçün azlıq etsin, amma ən azı burdan başlamaq olar.

Biz Nizaminin əsərlərini mənimsəməsək, heç nə edə bilməyəcəyik. Bu gün Nizami mədəni səviyyəmizin ölçü vahididir. Bizim dəyərimiz onu bildiyimiz qədərdir.