“Lap anadan yazıçı doğul, yenə xeyri yoxdur” – MÜSAHİBƏ

Teleqraf.com Natiq Məmmədli ilə müsahibəni təqdim edir.

– Natiq müəllim, bildiyimə görə, ixtisasca tarixçisiniz, eləmi?
– Hə, Bakı Dövlət Universitetinin Tarix fakültəsini bitirmişəm.

– Heç sizin tarixçi tərəfinizi tanımırıq...
– Mən Tarix faükltəsinin bakalavr mərhələsini, daha sonra Azərbaycanın yeni və ən yeni tarixi üzrə magistraturasını bitirmişəm. Sonra da Türk və Qafqaz xalqları tarixi ixtisası üzrə aspiranturanı. 2006-cı ildə dissertasiya müdafiə eləmişəm, fəlsəfə doktoruyam.

– Mövzunuz nədi?
– Türk xalqlarının tarixi ilə bağlıdı.

– Dərs deyirsiniz?
–2005-2011-ci illərdə Türk və Qafqaz xalqları tarixindən BDU-da dərs demişəm. Elmi işimin əsasında “Mərkəzi Asiyanın türk dövlətləri və Türkiyə” adına monoqrafiyam işıq üzü görüb. Kitab 1991-2001-ci illərdə Türkiyənin Orta Asiya ölkələri ilə siyasi, iqtisadi, mədəni əlaqələrindən bəhs edir, hazırda Tarix fakültəsində dərslik kimi istifadə olunur.

– Bu sahədə ayrı kitabınız yoxdu?
– “Atattürk bizimlə” adlı başqa bir monoqrafiyam və disertasiyamla bağlı hardasa iyirmiyə yaxın elmi məqaləm var.

– Elmi fəaliyyətiniz yenə davam eləyirmi?
– Düzü, son 4-5 ildə universitetdə dərslərimi dayandırandan sonra elmi fəaliyyətlə də məşğul olmuram.

– Bəs jurnalist fəaliyyətiniz nə vaxtdan başlayıb?
– 1995-ci ildən. Elə bu günlərdə jurnalistliyimin iyirmi ili tamam oldu.

– Təbrik edirəm, uğurlar arzulayıram.
– Çox sağ ol, təşəkkür edirəm.

– Jurnalistikaya “Kaspi” qəzeti ilə başlamısınız?
– Yox, 1995-ci ildən “Yeni Azərbaycan” qəzəetində işlədim. 2005-ci ilə kimi orada muxbir, ictimai-siyasi şöbənin redaktoru, baş redaktorun müavini olmuşam. Sonra Arif Əliyev və digər jurnalist həmkarlarımızla“Gün səhər” müstəqil qəzetini yaratdıq, mən baş redaktorun müavini oldum. 2006-2010-cu ildə “Azadlıq” Radiosunun internet qrupunun redaktoru olmuşam və s.

– İndi nə işlə məşğulsunuz?
– “Sputnik” Beynəlxalq İnformasiya Agentliyinin radio proqramlarının redaktoruyam.

– Sizi bir tarixçi kimi qısa da olsa tanıdıq, jurnalist kimi keçdiyiniz yollarla tanış olduq. Qaldı Natiq Məmmədlini yazıçı kimi tanımaq.
– Buyurun.

– Necə oldu ki, bədii yaradıcılıqla məşğul olmağa başladınız, hekayələr, sonra da roman yazdınız?
– Elə mövzular tapdım ki, elə sözlər yazmaq istədim ki, onları qəzetdə vermək mümkün deyildi. Yazsaydım belə adi alınacaqdı. İstədim fikrin bədii formalarında özümü sınayım və sınadım da...

– Hazırda nə yazırsınız, romanmı?
– Yox, roman yazmıram. Hekayələr üzərində işləyirəm və bacardıqca çox oxuyuram.

– Sizcə, oxumaq da bədii yaradıcılıqla məşğul olmaqdırmı?
– Təbii ki, oxumaq bədii yaradıcılıq deyil.

– Bəs nədi?
– Oxumaq başqalarının yaradıcılığı ilə tanış olmaqdı.

– Natiq müəllim, siz necə bilirsiniz, yazıçı olmaq üçün anadan yazıçı doğulmalısan, yoxsa kitab oxumalısan, yoxsa necə? Bəzən adamlar süni şəkildə özlərindən yazıçı düzəldirlər və qəbul olunmağa çalışırlar.
– Düşünmürəm ki, kimsə özündən süni yazıçı obrazı düzəltsin. Çünki yazıçı olmaq Azərbaycan cəmiyyətində heç bir şey vəd eləmir. Bizim cəmiyyətimizdə yazıçılığın heç bir perespektivi yoxdu. Bu, adama nə verir ki? Məşhur ifadə də deyildiyi kimi, tutalım, oxudun, oxudun, oldun mən. Bəs sonra?! Sən də yazdın, yazdın, oldun yazıçı. Hə, sonra? Normal insan heç vaxt fikirləşməz ki, özündən yazıçı obrazı düzəltsin.

– Bəs normal insan özündən nə obrazı düzəltsə yaxşıdır?
– Kimsə özündən müasir, təzə sözlə desək kreativ gənc obrazı düzəldə bilər ki, bəlkə kiməsə xoş getdi, nəsə perspektiv açıldı. Kimsə özündən modern düşüncəli menecer obrazı da düzəldə bilər. Elələri də var ki, daha çox mənəviyyat aşiqi libasında olmağı xoşlayırlar.Yəni bizdə bazara bağlı çeşidli obrazlar var, tutalım kostyumlu, qalustuklu, başıaşağı məmur obrazı düzəldə bilsən, bəlkə kimsə görüb bəyənə bilər, harasa qarmaq ata bilərsən...

– İrəli çəkə bilərlər...
– Əlbəttə, bəyənərlər və irəli çəkərlər. Bəs özündən yazıçı obrazı yaradanda nə olur? Lap özündən yazıçı obrazı düzəltmirsən, elə anadan yazıçı doğul, yenə də xeyri yoxdur.

– Məncə, anadan yazıçı olanlarda yox, amma özündən yazıçı obrazı düzəldəndə perespektiv olur.
– Mən elə düşünmürəm.

– Oxumaqdan danışaq, amma təkrar-təkrar oxuduğunuz yazıçılar varmı?
– Hə, var. Azərbaycan ədəbiyyatında İsa Hüseynova, İsi Məlikzadəyə hər dəfə qayıdıram. Tomas Manna hər dəfə üz tuturam. Hazırda da mütlaiə elədiyim Bekket diqqətimi çox cəlb eləyir. “Bekketə salam” adında hekayəm də var. Teatrda və ədəbiyyatda absurd estetikası ilə maraqlanıram. Ümumiyyətlə, bu dəyəri paylaşan əsərləri oxuduqca elə bil dünyanı, ədəbiyyatı yenidən kəşf edirəm, həyata yeni gözlə baxıram.

– Niyə oxuyursunuz, məqsəd nədi?
– Mən düşünmürəm ki, tam şəkildə formalaşmış və qəlibə salınmış insanam. Həmişə ağıllı sözə, ağıllı fikirə ehtiyacım olub, ona görə oxuyuram.

– Düşüncələrində və həyat tərzində mövcud qayda-qanunlarla barışmayan, yaradıcılığına və məişətində hər şeyə etiraz eləyən, barışmaz bir yazıçı obrazı var. Belə bir yazıçı hissini özünüzdə görürsünüzmü?
– İlk baxışda ola bilər elə təəssürat yaradıram ki, mən tamamilə ütülü, çərçivələrlə, standarlarla yaşayan insanam. Bəlkə doğrudan da belədi? Özümü dəlioğlanlığa qoya bilmərəm.

– Nəyə görə, yaşınız keçib?
– Həm yaşa görə, həm aldığım tərbiyəyə görə, həm keçdiyim həyat yoluna görə...

– Axı hər adamın içində bir dəliqanlılıq var, siz bu hissdən necə azad olursunuz?
– Mən öz dəliqanlığımı yazılarımda göstərirəm.

– Hansı yazılarınızda?
– Məsələn, sən mənim romanımı oxumusanmı?

– Düzü, Dayandur Sevgin o kitabı mənə verib, amma oxumamışam.
– Yəqin Dayandur verdiyinə görə oxumamısan (gülür). Vaxtın olanda vərəqlə.

– Hər halda, bir neçə hekayənizi oxumuşam...
– Söhbət oxuyub-oxumamaqdan getmir. Demək istəyirəm ki, yazıçının ürəyinin döyüntüsü onun yazılarındadı, əsərlərindədi. Mən təbii ki, Səttar Bəhlulzadə kimi təpədən-dırnağa şəxsiyyəti ilə yaradıcılığı bir-birini tamamlayan rəssamın qarşısında baş əyərəm. Və təpədən-dırnağa Səttar Bəhlulzadəyə bərabər tutulan Azərbaycan yazıçısı varsa onun da qarşısında baş əyərəm.

– Azərbaycanda qarşısında baş əyəcəyiniz yazıçı yoxdu ki?
– Azərbaycanda qarşısında baş əyəcəyim yazıçı yox, amma nələrsə öyrəcəyim yazıçılar var. Tutalım, İsa Hüseynovdan insanı silkələyən dərin psixologizmləri, İsi Məlikzadədən süjet qurmağın milli rənglərini, Əkrəm Əylislidən dilin koloritini, canlılığını öyrənmək olar.

– “Körpüdə ümid” romanınız müzakirə olundumu?
– İlqar Fəhmi AYB-yə katib keçəndə təşəbbüs göstərdi ki, bədii əsərlər müzakirə olunsun. Elə müzakirəyə də mənim romanımla başladı, sağ olsun.

– Yəni romanınız bircə İlqar Fəhminin otağında müzakirə olundu, vəssalam?
– Bundan sonra Elmlər Akademiyasının Ədəbiyyat İnstitutunda Ədəbi tənqid şöbəsində müzakirə olundu. Tənqidçilər öz fikirlərini bildirdilər, indiyə kimi rəylər dərc olunur. Birinci hekayələr kitabımı – “Ləyaqət düsturu”nu isə pulsuz paylayırdım, sonra tələbələrlə görüşlərə getdim. Bakı Slavyan Universiteti, Bakı Dövlət Universiteti, Pedeqoji Universitet, Dillər Universitetində müzakirələr oldu. Əvvəl kitablarımı göndərirdim, sonra gedib tələbələrlə fikir mübadiləsi aparırdım. Romanı isə ədəbi çevrə üçün düşünmüşdüm. Həbsxanalarda görüşlər keçirmək istəyirdim...

– Bir yazıçı kimi kitabınızın oxunmağında maraqlısınızmı? Çünki dediniz tələbələrə kitab göndərmişəm, sonra getmişəm fikir mübadiləsi aparmışıq. Elə yazıçı var, bu şeylər vecinə deyil, kim oxudu, kim oxumadı...
– Yox, mənim üçün kitabımın oxunması çox əhəmiyyətlidi. Mənim o cür yaradıcı təkəbbürüm yoxdu. Taksi sürücüsündən tutmuş Akademiyada işləyən adama qədər kitabımın oxunmasında maraqlıyam.

– Niyə maraqlıdı? İçinizdəkini yazmısınız, qurtarıb gedib, sonrası nəyinizə lazımdı?
– Yox, elə deyil. Mən əsərimi oxunmaq üçün yazıram və oxucunu düşünürəm.

– Əsəri yazanda oxucunu necə düşünmək olar ki?
– Məsələn, bir hekayəm var idi, qəzetdə ilk məqaləsi çap olunan jurnalistdən söhbət gedirdi. Və jurnalist ilk məqaləsində yalan yazmışdı. Bu hekayəmə bədbin tonda yekun vurmuşdum. Amma oxuyanlar dedi ki, niyə belə ümidsiz sonluq olmalıdı, adama pis təsir edir. Mən də sonluğu dəyişdim...

– Bəlkə bir oxucu da çıxıb dedi ki, hekayə bu şəkildə xoşuma gəlmir, birinci variant daha yaxşıdır...
– Onda yenidən işləyərəm. Təki hekayəmi oxuyan olsun. (gülür).

– Heç yazı prosesində elə bir yerə gəlib çıxmısınız ki, orda əlinizi saxlamısınız, dayanmısınız ki, yazsam, problem olar.
– Yox, heç vaxt əlimi saxlamamışam.

– Bəs problem olmayıb?
– Mən çox sevinərəm ki, yazdığım sözə görə nəsə problem yaşayım. Bu o deməkdir ki, oxuyan var və həqiqəti görmək istəməsələr də, başa düşənlər var. Yazıçını təqib eləmək üçün də, hardasa mədəni səviyyə lazımdı. Mən hələ belə şeylərlə qarşılaşmamışam, qarşılaşsam şad olardım.

– Romanınız haqqında hansı tənqidçilər yazıb?
– Demək olar ki, ciddi tənqidçilərin hamısı.

– Bizdə ciddi tənqidçilər kimlərdi ki?
– Tənqidçilərimiz var və prinsipial maddi əhəmiyyəti olmasa da öz işləriylə məşğuldular. Sağ olsunlar. Məsələn, mənim birinci kitabımın redaktoru Tehran Əlişanoğlu idi. Heç xəbərim yox idi, o, ayrı-ayrı yazılarında, müsahibələrində mənim hekayələrim haqqında fikirlərini bildirmişdi. Sonra özüm istədim ki, hekayələrimi oxusun, ilk kitabımın redaktoru olsun. İkinci kitabımın redaktoru isə Mahir Qarayevdir.

– Heç özünüz təşəbbüs göstərmisiniz ki, hansısa tənqidçi sizin haqqınızda yazsın?
– Mən çox istəmişəm ki, ağıllı adamların fikrini eşidim. Heç olmasa feysbukda status yazsınlar, oxuyum. Lap kəskin tənqid olsun, fərqi yoxdu.

– Deyirsiniz, heç olmasa feysbukda status yazsınlar, oxuyum... Maraqlıdır, bu hisslərin adı nədir?
– Çünki öyrənmək istəyirəm. Axı mənim Marsel Prust kimi 15 yaşımda kitabım çıxmayıb, ilk bədii kitabım çıxanda 30 yaşımı keçmişdim.

– Bir kitabınızın adı “Ləyaqət düsturu”dur. Məncə, ad tutmayıb.
– Hə, razıyam. Ona görə tutmadı ki, o kitab mənim axtarış dövrümün ilk mərhələsinin məhsuludur. Tənqidi realizmə çox böyük meylim vardı. Amma indi fikirləşirəm ki, tənqidi realizm ədəbi təfəkkürün heç də ali səviyyəsi deyil, heç orta səviyyəsi də deyil. Çoxdan keçilmiş, hardasa dəbdən düşmüş mərhələdi. Gələn il yeni hekayələr kitabım çıxacaq. Orda hər şeyə tamam başqa aspektdən yanaşmışam. Düşünmürəm ki, tənqidi realizmlə, maarifçiliklə və ağılla nəyəsə nail olmaq olar. Necə deyərlər, humanizmin həmişə gözü yaşlı olub. Bizim problemlərimizin böyük əksəriyyəti ağılımızın yoxluğundan yox çoxluğundan irəli gəlir.

– Natiq müəllim, sizcə, biz bayaqdan ədəbiyyat söhbəti eləyirikmi?
– Məncə, bu, sırf ədəbiyyat söhbəti deyil. Daha çox ədəbiyyatın ətrafında danışırıq.

– Bəs ədəbiyyat söhbəti nədi? Məsələn, mən sizə üslub haqqında sual verməliyəm, siz də cavab verməlisiniz, sonra da struktur, ideya, mövzu, dil və s. Ədəbiyyat söhbəti belə olur?
– Belə suallar versəydin, bu, daha çox iki yazıçının peşəkar söhbətini xatırladardı. Yaxşı olar ki, nə vaxtsa belə söhbət eləyə bilsək, onu bir kitaba daxil eləyəsən ki, insanlar faydalansın. Hərçənd ki, indi belə kitablar da yoxdur.

– Heç yoxdu?
– Düzü, bu asbektdə bircə Kamal Abdullanın, Salam Sarvanın və Etimad Başkeçidin söhbətlərindən ibarət “Məqamlar” kitabını oxumuşam. Bax o, əsl ədəbiyyat söhbəti idi. Bu yaxınlarda Aydın Məmmədovun və Əkrəm Əylislinin müzakirəsini oxudum. Çox xoşuma gəldi.

– Əkrəm müəllimlə Aydın Məmmədovun məlum söhbətindən nə başa düşdünüz, nə anladınız?
– O yazını oxuyandan sonra dünya ədəbiyyatı ilə bizim aramızda nə boyda uçurum olduğunu gördüm və dəhşətə gəldim.

– Maraqlıdır, uçrum nə boydadır ki?
– Gör Azərbaycanın Aydın Məmmədov kimi tənqidçisini və Əkrəm Əylisli kimi yazıçısını hansı problemlər düşündürürmüş? Söhbət ötən əsrin 60-70-80-ci illərindən gedir. Bu o vaxtlardı ki, dünyada ekzistensializmin təsirləri ilə absurd teatrı formalaşırdı, Natali Sarot, Rob Qriye yeni roman nümunələri yaradırdılar, Balzak ənənələrindən imtina olunurdu, magik realizm üslub kimi formalaşmışdı, postmodenizm nümunələri yaranmışdı. Bizdə isə əsasən, bir mövzu hakim idi: rayon uşağı gəlir Bakıya oxumağa başında da yekə bir kənd, geri qayıtmaq istəyir qayıda bilmir, elə hey vurnuxur, ya da aqronom qayıdır kəndə raykom katibi onu yola vermir. Bax uçrumun dərinliyi burdadı...

– Yaşca özünüzdən cavan yazarlardan kimlər xoşunuza gəlir?
– Düzü, hesab eləmirəm mən o miqyasın yiyəsiyəm ki, özümdən sonrakı bütöv bir ədəbi nəsilə qiymət verəm. Amma kifayət qədər maraqlı, axtarışda olan, yanğı ilə əsərlər yazan imzalar var.

– Məsələn...
– Məsələn, romanını təəssüf ki, hələ oxumamışam, amma Mirmehdinin hekayələrini xoşlayıram. Şərif Ağayarın təhkiyəsi və bizim dədə-baba üslubunda yaratdığı müasir əsərlər xoşuma gəlir.

– Anlamadım, Şərifin dədə-baba üslubunda yazdığı müasir əsərlər nə deməkdir?
– Bizim ənənələri olan zəngin bir üslubumuz var. Onu köhnəlmiş hesab eləmək olar. Amma bu üslubda yeni fikir ifadə eləmək mümkündür.

– Və Şərif də həmin üslubda yeni fikir ifadə eləyə bilir...
– Bəli, bilir. Yəni söhbət Azərbaycan ədəbiyyatının dəyərləri, ənənələri üzərində yeni fikirdən gedir. Şərif də yeni obrazlar yarada bilir, yeni dövrün problemini verə bilir və s.

– Sonra kimlər yadınızda qalıb?
– Seymurun “Quqark” romanını oxumuşam, deyim ki, çox təqdir edirəm. Çox pozitiv və dünyəvi bir əsərdir, bu haqda məqaləm də var. Qan Turalının ədəbi zövqünə çox dəyər verirəm. Tural özünəməxsus düşüncəsi olan adamdı, amma əsərlərinə münasibətdə fikirlərim bir qədər fərqlidir. Alpay Azərin hekayələrini, Fərid Hüseynsə nə yazır hamısını oxuyuram.

– Mübariz Cəfərlini də oxuyursunuzmu?
– Mubarizin bir neçə hekayəsini və “Bənna” romanını oxumuşam. Mübariz məlum fikri öz üslubunda ifadə eləyə bilir. Amma Mübarizi oxumaq üçün bir az rahatçılıq lazımdır. O, rahat dövrün yazıçısıdır.

– Mübariz çox qəribə adamdı, bir-birindən maraqlı hekayələr, romanlar yazır, heç vecinə də deyil ki, kim oxudu, kim oxumadı, kimin xoşuna gəldi, kimin gəlmədi...
– Hə, o da xarakterdən asılıdır.

– Belə...
– Yəni yazanlarımız var, özü də mən bu yazılanları hamının başa düşdüyü mənada milli ədəbiyyat hesab eləmirəm, sözün yaxşı mənasında get-gedə ədəbiyyatımız milli klişedən uzaqlaşır. Bir sözlə, ədəbiyyatımız ölməyib.

Kəramət Böyükçöl