“Füzulini, Sabiri məsxərəyə qoyan bir nəsil yetişir” – MÜSAHİBƏ

Teleqraf.com şair-tərcüməçi Mahir Qarayevlə müsahibəni təqdim edir.

– Mahir bəy, nə vaxtdan şeir yazırsınız? Hər şairin yaddaşında ilk şeir tarixçəsi olur. Sizdə belə bir tarixçə varmı?

– İlk şeirimi nə vaxt, neçə yaşımda yazmağım dəqiq yadımda deyil, ilk şeirlə bağlı məxsusi bir təəssüratım, tarixçəm də yoxdur. Qəzetdə çıxan «Bir payız gecəsi» adlı şeirimin çap tarixi isə dəqiq yadımdadır: 1975-ci il martın 22-si. Onda mən orta məktəbin sonuncu sinfində oxuyurdum.

– Mən sizi sözün yaxşı mənasında iddiasız bir şair kimi tanıyıram. Mənə elə gəlir, tərcümələrinizdə daha iddialısınız, nəinki şeirdə. Görəsən, barənizdə təsəvvürüm yanlışdır, yoxsa?..

– Onu bilirəm ki, bədii mətnə çox tələbkaram. Hətta pedantcasına, nihilistcəsinə tələbkar. Bəyəndiyim mətnlərin, o cümlədən, yazarların sayı bu səbəbdən çox azdır. Məni qətiyyən tərpətməyən adlı-sanlı bir xeyli şair var, adlarını sadalasam uzun bir siyahı alınar. Bir çoxuna da yazığım gəlir. Bunlar böyük istedadı olan, intəhası nələrin, nələrin, nələrin ucbatındansa istedadını ya şöhrətə, ya dolanışığa, ya da fiziki işgəncələri göz önünə qoyub, sadəcə, sağ qalmağa, yaşamağa qurban verənlərdir. Belələrindən içərisində tək-tük sənət nümunəsi olan cild-cild cızmaqaralar qalıb.

– Tərcümə necə?

– Bu sahədə mən özümü iddialı yox, sadəcə, rahat hesab edirəm. Çünki dünya ədəbiyyatında tərcüməyə layiq xeyli gözəl mətnlər var, bütün ömrünü sərf etsən də axırına çıxa bilməzsən. Üstəlik, seçim də özünündür. Bizim mətbuat, televiziya və saytlar «şair» obrazını çox ucuzlaşdırıblar, bunu gülünc, əskik bir şeyə çeviriblər. Naşılıqdanmı, ya bilərəkdənmi – fərq etməz. Şəxsən mənə tərcüməçi sözü daha xoş gəlir, şair deyəndə isə xəcalət çəkirəm.

– Niyə bu qədər sakitsiniz? Siz bir şair kimi bu tərbiyəni kimdən alımısınız?

– Yox, sən dediyin qədər də sakit deyiləm, sadəcə, yeri gəldi-gəlmədi ortaya atılıb hər şeyə reaksiya verməyi mənasız, səmərəsiz sayıram. Axı mən şeirin heç əlifbasını bilməyən nadana nə qandırım? Qanan olsaydı, heç əlinə qələm almazdı ki. «Şair tərbiyəsi» deyəndə, sən yəqin ki, az görünməyimi, az çap olunmağımı nəzərdə tutursan. Burası elədir. Bilmirəm inanacaqsan, ya yox, amma qoy niyəsini sənə səmimi izah edim: doğrusu, bir yaxşı şey yazanda, yaxud yazdığımın yaxşı olduğunu biləndə onu hamıdan gizlətmək istəyirəm. Bax, 2012-ci il dekabrın 21-də son nöqtəsini qoyduğum yeganə romanımı indiyəcən bilirsən necə adam oxuyub?

– Neçə?

– Cəmisi beş nəfər. İstəyirsən adlarını da çəkim: Tahir Kazımlı, Azər Qaraçənli, Əjdər Ol, Ramiz Rövşən, Rafiq Həşimov, bir də oğlum. Deyəsən altı oldu. İndi gör nə deyirəm: kaş heç biri oxumumamış olaydı. Bilirsən niyə? Kənar göz yazıma baxanda sanki onun sehri-tilsimi qırılır. Bəlkə anormal hissdir, amma belə düşünürəm, daha doğrusu, mənə bu cür gəlir.

– Bəs şair kimi o qədər tanınmamağınızın səbəbi nədir?

– Elə isə, qoy özümü bir az tərifləyim. Yunus İmrə demiş: “Bilməyən nə bilsin bizi, bilənlərə salam olsun!” Təvazökarlıqdan uzaq da olsa, mən yaxşı şairəm, tanıyan da məni məhz belə tanıyır. Az tanınmağım isə, yəqin az görünməyim səbəbindən, reklamsızlıqdandır. Axı ilk kitabım 50 yaşımda çıxıb. Kimi qınaya bilərəm?

– Heç kimi...

– Amma bu sarıdan qəti nigarançılığım yoxdur. Əsas odur ki, kitabımı oxuyanlardan yalnız xoş sözlər eşitmişəm. Mən sadəcə, «kütləvi» deyiləm və bunu heç arzulamıram da. 2011-ci ildə ilk kitabımdakı poetik mətnləri tərcümələrdən ayırıb «Qanun» nəşriyyatında öz hesabıma ayrıca nəşr etdirdim. 25 şeirdir, 5 poetik silsilə, 2 poetik traktat. Deyirlər azdır, mənsə bu fikirdəyəm ki, hətta həddindən artıqdır. Tanımayanlar buyurub oxusun, tanısın və qiymətləndirsin. Oxucu üçün, o cümlədən, özümü tanıtmaq üçün mən ayrı neyləyə bilərəm ki?

– Bir şey də maraqlıdır. Görəsən, Mahir Qarayev daha çox şairdir, yoxsa tərcüməçi?

– Janrından asılı olmayaraq, hesab edirəm ki, yazılan hər şey ilk növbədə mətndir. Yazılarımın içində ən yaxşı alınanı, düşünürəm ki, poetik mətnlərdir. Şeir yazdığıma görə yox, daha çox ona görə ki, söz duyumum güclüdür. Mən o şairi şair sayıram ki, sözü hiss eləsin, duysun, sözü sözün yanına düz oturtsun. Bir də görürsən misranın içində sözlər bir-birinə qənim kəsilib, bir-birinə düşməndir, dırnaqarası şair isə nəinki bunu duymur, nəinki bunun fərqində deyil, hətta onu dərc etdirir, tirajlayır, hətta şəstlə, iftixarla oxuyur da.

– Məşhur bir kruqunuz vardı. Bir-birinizi yaxşıca təbliğ edirdiniz. Hərdən indi də edirsiniz. Ədəbiyyatda buna dəstəbazlıq deyirlər. Bu fikrə münasibətiniz necədir?

– Deyəsən, bu sualının ünvanı düz seçilməyib, çünki heç bir «kruq»un mənə aidiyyəti yoxdur. O nə «kruqdu» elə?

– Siz, Ramiz Rövşən və...

– Mən indiyəcən heç bir dəstənin içində olmamışam, heç sovet dövrünün ədəbi dərnəklərinə də ayaq basmamışam. Konkret heç kəsi də təbliğ etməmişəm. Sadəcə, hansısa məclisdə məndən şeir istəyəndə ya Əli Kərimdən, ya Yesenindən, ya Lorkadan nəsə demişəm. Çünki özümünküləri əzbər bilmirəm, ümumiyyətlə, fərli şeir oxumaq qabiliyyətim də yoxdur. Sən hansısa dəstədən danışırsan, amma yaş baxımından mənsub olduğum ədəbi nəslin əksər üzvü məni heç indiyəcən də tanımır, bunu özün də bilirsən. Cavanlıqda ən çox oturub-durduğum Paşa Əlioğlu olub, o da yığnaqlardan gen qaçan, başı tünlük götürməyən adamdır. Yeri gəlmişkən, Əli Kərimin kitabxanasından çox yararlanmışam. Heç yadımdan çıxmaz: bir dəfə Paşa adını eşitmədiyim Şervud Andersonun kitabını rəfdən götürüb mənə vermişdi, demişdi atamın xoşladığı yazıçıdır. Sonradan o vaxtlar əsl yalquzaq həyatı sürən Mehdi Bəyazidlə yaxınlaşdım. Bu barədə romanda geniş yazmışam, təfərrüata varmayacam. Sonra da Ramiz Rövşən. Paşa istisna olmaqla bu ikisi ilə aramızda yaş fərqi olduğundan onlar bir növ mənə ədəbi hamilik ediblər, yəni oxuduqlarından, bildiklərindən danışıblar, mən də, sənin dediyin həmin o «şair tərbiyəsinin» yiyəsi kimi, sakitcə qulaq asmışam. Vəssalam. Bax mənim «dəstəbazlığım» bundan ibarət olub.

– Sizin haqqınızda internetdə çox qısa məlumat var. Şairdir, publisistdir, tərcüməçidir. Və bu günə kimi işlədiyiniz yerlər qeyd olunub, vəssalam.

– Düz deyirsən, çox yararsız, hər cəhətdən yarımçıq məlumatdır. Düzü, bu sahədə özüm bir az səriştəsizəm, amma gərək bir əncam çəkim.

– Maraqlıdır, niyə mühitdən uzaq gəzib-dolanırsınız, qaynayıb-qarışmırsınız?

– Düzü, mühit deyəndə sənin nəyi, yaxud haranı nəzərdə tutduğunu bilmirəm. Sən yəqin hansısa ədəbi mühiti deyirsən...

– Hə...

– Hardadır o ədəbi mühit? Bir-iki dəfə cavanlarla bir masa arxasına düşdüm. Dəm havasına şeir oxuyub bir-birini tərifləyirlər. Düzü, darıxdım.

– Bəlkə sizi kimsə küsdürüb?

– Yox, məni heç kim küsdürməyib. Vaqif Cəbrayılzadə demiş: ağlamalar, sızlamalar bir qadın peşəsidir. Mənim heç kəsdən gileyim olmaz, çünki kimsədən umacağım yox. Necə deyərlər, öz əlim, öz başım. Hərdən hansısa saytdan zəng vurub yazı istəyirlər, göndərdiyim yazını da nöqtə-vergülünə toxunmadan dərc edirlər. Pis orasıdır ki, az qala hər saytın, hər qəzet-jurnalın, hər ədəbifason təşkilatın, hətta hər televiziyanın öz mühiti var. Biri o birindən yanıqlı. Zənənsayağı qeybət, nadansayağı müştəbehlik, diletantlıq, naşılıq, səviyyəsizlik. Ələlxüsus televiziyalarda.

– Ümumiyyətlə, ədəbi prosesdə aktiv olmamağın fəlsəfəsini necə izah edərdiniz? Sizcə, şair beləmi olmalıdır? Şeirdən başqa cəmiyyətdə baş verən heç bir şey şairi maraqlandırmamalıdırmı? İctimai-siyasi proseslər, vətəndaş mövqeyi və s.

– Özümü qoyuram bir kənara. Qeyri-aktivliyin günahı özünə, sözünə hörmət edən hər hansı yaradıcı adamda deyil. Günah dəyərlərin itməsində, bunda maraqlı olanların, bu xaosa bilərəkdən, yaxud naşılıqdan rəvac verənlərin özlərindədir. Mən necə aktiv ola bilərəm ki, istedad bir yana qalsın, meydan ədəbdən, etikadan, adicə ailə tərbiyəsindən xali olanların inhisarındadır? Belə bir meydanda mənim nə itim azıb? Mirzə Cəlil öz dövrü üçün deyirdi ki, sözün doğrusunu söyləmək hünərdir. Hazırkı dərəbəylikdə isə ən böyük hünər abırsızdan abrını qoruya bilməkdir. Hansısa pərdəarxası dirijorun çubuğuyla Füzulini və muğamı dana-dana, Mirzə Cəlili və Sabiri məsxərəyə qoya-qoya, Anarın və Ramiz Rövşənin bostanını daşlaya-daşlaya bivec bir nəsil səhnəyə çıxarıldı.

– Heçmi istisna yoxdur?

– Bir-iki cüzi istisnanı çıxmaqla, bu nəsil meydana bədii sözlə yox, əcaib səslə – içiboş nağara gurultusuyla təşrif buyurdu. Eynən ekranda şou adıyla min cür hoqqa çıxardan manıs təfəkkürlü toy müğənniləri kimi. Əlbəttə, şairi, ziyalını cəmiyyətdə baş verən hər şey maraqlandırmalıdır, ictimai-siyasi proseslərə vətəndaş mövqeyi də olmalıdır. Amma çox təəssüf ki, göz önündəki bu əcaib mühiti çoxmilyonlu tamaşaçıya kəfi xörək yerinə yedizdirən mavi ekranlar, allı-güllü saytlar formalaşdırır. Əlağa Vahidin sözü olmasın, bu dərəbəylikdə nə möcüzə icad edəsən?

– Bir şeirinizi oxudum, mənə çox qəribə gəldi. “At sevgisi”ni deyirəm. Ümumiyyətlə, xarakterlə yaradıcılıq arasındakı fərqlilik nəzəri cəhətdən əsaslandırılmış bir şeydirmi? Məsələn, bu qədər sakit təbiətli bir insanın sevgisi niyə at gücü ilə ölçülür?

– Xarakterlə yaradıcılıq arasında oxşarlıq, yoxsa fərqlilik… Bu, bir az qəliz məsələdir, doğru görünəcək istənilən cavabı doğru etməyə bilər. Yəni burda konkret hökm vermək çətindir, çünki xarakter də, yaradıcılıq da son dərəcə fərdi olduğundan hər cür istisna mövcuddur. Məsələn, sən məni xaraktercə sakit adam bilirsən, amma özüm buna sənin qədər əmin deyiləm. İnsanın həyatı müxtəlif situasiyalardan ibarətdir və hər situasiyada xarakter özünü bir cür büruzə verir. Xatırlatdığın şeirdəki sevginin gücü də əslində konkret situasiyanın doğurduğu gücdür.

– Cümlələrinizi, misralarınızı oxuyanda hiss olunur ki, sözün üstündə çox əsirsiniz. Hər hansı yazınızı oxuyanda görürəm ki, redaktəsi yerindədir, nöqtə-vergülünə kimi hər şey ciddi nəzarətiniz altındadır.

– Bax, bunu dəqiq tutmusan. Sözün üstündə həqiqətən çox əsirəm. Letsin yaxşı bir kəlamı var: sözlərinizin qədrini bilin, unutmayın ki, hər söz axırıncı sözünüz ola bilər. Axı biz ölüb gedəcəyik, qalsa-qalsa bizdən sonra sözümüz qalacaq. Sözdən savayı başqa hansı ümid yerimiz var?! Mənim sözüm – mənim möhürümdür. Və müəllifin sözlə davranışı mənimçün həlledicidir. Özümdən asılı deyil, sözün yerində işlənmədiyini görən kimi yazı gözümdən düşür, ardını oxuya bilmirəm. Öz yazımdırsa, cırıb atıram. Mənim cırıb atdıqlarım yazıb saxladıqlarımdan bəlkə onqat çoxdur. Halbuki onları çapa versəydim heç kəs irad tutmazdı. Amma bu mənə lazımdımı? Qətiyyən lazım deyil.

– Mahir bəy, niyə səhv eləmək istəmirsiniz?

– Hə, düz deyirsən, səhv eləmək istəmirəm. Vasvası və pedantam. Başqası bəlkə o xırda səhvi heç görməzdi də, amma nəğd yerindən özüm görmüşəmsə, onda özümü niyə aldadım? Az olsun, səhvsiz olsun. Bizim sənətimiz söz sənətidir, sənətkarlıq da məhz sözlə davranış tərzində üzə çıxır. Sözü duymamaq və özünü yazıçı saymaq təxminən ona bənzəyir ki, səsinin olmadığını bilə-bilə özünü müğənni sayasan.

– Yadıma gəlir, bir tədbirdə Ramiz Rövşən çıxış edirdi, onun bir tərəfində siz əyləşmişdiniz, o biri tərəfində Vaqif Bəhmənli. Ramiz müəllim hər ikiniz haqqında danışdı. Vaqif Bəhmənlinin çox yazmağına irad bildirdi, sizinsə az yazmağınıza. Sonda da dedi ki, arzu edirəm, Mahir bir az vaqifləşsin, Vaqif də bir az mahirləşsin.

– Hə, Ramiz eynən sən dediyin kimi demişdi: Mahir bir az vaqifləşsin, Vaqif bir az mahirləşsin.

– Maraqlıdır, siz Ramiz Rövşənin bu sözünü necə başa düşdünüz?

– Görürsənmi, söz yerində işləndiyi və fikri bu qədər lakonik ifadə etdiyi üçün neçə vaxt ötməsinə baxmayaraq sənin yadından çıxmayıb. O tədbirdə çox adam iştirak edirdi, xeyli də çıxışlar oldu. Amma yadda bu cümlə qalıb. Ramizin iradı istəkdən irəli gəlir – istəyir çox yazım, tez-tez görünüm. Amma özü də bilir, nə vaxtdı bir poetik silsilənin üzərində işləyirəm, intəhası başlanğıcdaca ilişib qalmışam. Alınmır ki, alınmır. Alınmayanda neyləyəsən? Sabirdən gələn bir motivdir:

Milləti gördükcə belə hərc-mərc,

Könlüm olur dopdolu qan qatbaqat.

Bayaq sözün üstündə əsməkdən danışdıq. Bax, bizdə bunun dahisi Sabirdir. Neçə vaxtdı «Adətimiz daş idi dava günü» misrasıyla başlayan bu şeirin sehri-tilsimi içindəyəm. Əruz, heca və sərbəst şeir elementlərinin bir-birinə bu dərəcədə ustalıqla calanması məni ovsunlayıb. Təxminən bu üslubda bir yazı işləyirəm. Yəni Ramizin dediyi vaxtdan bəri hələ ki, sabirləşməklə məşğulam. Görək axırda nə alınacaq.

– Mahir bəy, tez-tez deyirlər ki, Azərbaycan poeziyası dünya poeziyasından irəlidir ki, geri deyil. Sadəcə, təqdimatımız yoxdur, tərcümə olunmur, yaxud tərcümələr fikri düzgün çatdırmır və s. Bəs siz necə düşünürsünüz, doğrudanmı, Azərbaycan poeziyası tutalım, türk poeziyasından, ruslardan, ingilislərdən, fransızlardan irəlidir?

– Müxtəlif dillərdə yaranan poeziyanı ümumi şəkildə tutuşdurub kimin irəlidə, kimin geridə olduğunu söyləmək düzgün yanaşma deyil. Tutaq ki, müasir ingilis poeziyası ümumilikdə fransız, yaxud türk poeziyasından geridə ola bilər, amma mümkündür ki, bir ingilis şairi fransızı da, türkü də üstələyib Nobel mükafatına layiq bir kitab ortaya qoysun. Amma burası acı gerçəklikdir ki, musiqidən, yaxud rəssamlıqdan fərqli olaraq, dünyaya çıxmaqda tərcüməyə ehtiyac duyan poeziyanın işi çox çətindir – bu cəhətdən məşhur sıralamada peyğəmbərlərdən sonrakı fəxri cərgəyə qoyulan şairlərin bəxti gətirməyib. Yəni, biz Co Dassenin səsinə qulaq asıb onu fransızdan da artıq sevə bilərik, amma Apollineri, ya Rembonu tərcümədə necə sevəsən? Yaxud Füzulini, Sabiri dünyaya öz dadında-duzunda necə çıxaraq?

– Yəni..

– Yəni burda heç tərcüməçilər də qınanılası deyil.

– Keçmiş Tərcümə Mərkəzindən nə qaldı? Bu barədə fikriniz maraqlıdır.

– Sənin «keçmiş» dediyin Tərcümə Mərkəzində mən 1994-cü ildən işləyirəm. Orda müxtəlif vəzifələrim olub. Əvvəl «Yol» qəzetinin (Əlisəmid Kürdən sonra) redaktoru olmuşam. Maliyyə çətinliyinə görə mən qəzetin istiqamətini dəyişib onu xüsusi ədəbi buraxılışlar şəklində buraxırdım. O vaxt Füzuli, Kafka, Folkner, Lorka, Svetayeva haqqında xüsusi nömrələr dərc etdik və yaxşı da qarşılandı. Paralel olaraq «WEEK-END» adlı qəzet də nəşr edirdik. Deyəsən, ingiliscə çıxan ilk qəzetimiz bu olub. Sonra Mərkəzin bədii nəşrlər üzrə redaktoru oldum və «Dünya Ədəbiyyatının Korifeyləri» silsiləsini təsis edib Kafkanın, sonra Markesin kitabını nəşr etdik. 1995-96-cı illərdə. Kitabları mən tərtib edirdim, Afaq Məsudla Ramiz Rövşən redaktor və məsləhətçi işini görürdü. Seriyanın növbəti cildi Folkner olmalıydı, təəssüf ki, maliyyəmiz tam tükəndiyindən kitabı yarımçıq qoyduq. Mərkəzdən müvəqqəti ayrılsaq da, ondan aralı düşmədik. Hər hansı ciddi tədbir olanda yığışırdıq, görüşürdük, müzakirə aparırdıq. «525i-ci qəzet»in həmin vaxtlar bizim binaya köçməsi əlaqələri daha da intensivləşdirdi. Nəhayət, günlərin bir günü Mərkəzin rəhbəri Afaq Məsud bizi yenə bir yerə topladı, bildirdi ki, maliyyə problemləri düzəlməlidir, hazırlaşın, yenidən işə başlayacağıq. İndi yenə hamımız Mərkəzdəyik, amma əslində, ordan heç getməmişdik.

– Kafkanı çevirmisiniz... Niyə məhz Kafka?

– Azərbaycanda Kafkanın kitabını ilk dəfə iyirmi il qabaq mən nəşr etmişəm. Amma özümü Kafkanın tərcüməçisi saymıram. Bizdə Kafkanın əsas tərcüməçiləri Vilayət Hacıyevlə Çərkəz Qurbanlıdır. İkisi də birbaşa alman dilindən çevirir və yaxşı da çevirirlər. Mən Kafkanın «Gündəliklər»ini, «Yanouxla söhbətlər»ini, bir neçə hekayə və pritçasını çevirmişəm. Yeri gəlmişkən, son vaxtlar «kafkaşünaslıq» bizdə yaman dəbə minib.

– Hə, hamı Kafkadan danışır...

– Bilən də, bilməyən də Məşədi İbad sayağı «obrazovannı» görünmək üçün Kafkadan dəm vurur. Soruşursan ki, niyə məhz Kafka? Kafka ədəbiyyatda yeni mərhələ, özünəqədərki nəsrin yönünü dəyişən sənətkardır. İyirminci əsrin əvvəlindən etibarən dünya nəsri Kafkanın yönəltdiyi istiqamətlə hərəkət edir, hətta əsrin sonuncu böyük nasiri Markes də həmin xəttin üzərindədir.

– Bəs sizin Kafka ilə tanışlığınız necə olub?

– Kafka ilə tanışlığım qəribə olub: onun adına ilk dəfə Anarın məşhur «Anlamaq dərdi» essesində rast gəldim. Yadımdadır ki, həmin essedə Anar Kafkanın bir əsərini Mirzə Cəlilin povestiylə tutuşdurmuşdu. İlk oxuda Kafka heç cür beynimə batmadı. Atdım bir kənara. Amma görünür beynə nəsə də batıbmış, çünki sonradan daha bir dəfə, daha bir dəfə qayıtdım. Məsələ burasındadır ki, Kafkanın həyatını, yaşayış və məişət detallarını bilmədən yaradıcılığını anlamaq mümkün deyil. Çünki Kafkanın yazdıqları birbaşa bu detallarla bağlıdır. Buna görə «kafkaşünaslarımıza» məsləhət görərdim ki, öncə heç olmasa Vilayət Hacıyevin tərcümə elədiyi «Atama məktub»u oxusunlar.

– Kafkayla aranızda ruh yaxınlığı hiss edirsinizmi?

– İnanmıram ki, Kafka ilə hansısa ruh yaxınlığım olsun, ancaq bir fikirdə onunla yüzdə yüz razıyam. Kafka dünyadan əzab çəkirdi və tam ümidsizliyə qapılıb heç bir çıxış yolu, nicat görmürdü; hər hansı mübarizəni, nəinki mübarizə aparmağı, hətta bu barədə düşünməyi belə hədər sayırdı. Bayaqdan sən məni mübariz olmamaqda, iddiasızlıqda qınayırsan – axı nəyin uğrunda mübarizə? Nadan həmişə nadandır. Hamının özünü hamıdan ağıllı saydığı bir mühitdə kimə nəyi sübut edəcəksən? Yazıçının bir missiyası, Markes demiş, bir inqilabi vəzifəsi var: yazmaq, özü də yaxşı yazmaq. Mən çox yazmaq, çox görünmək yox, öz vəzifəmi yaxşı yazmaqla yerinə yetirmək istəyirəm. Yeganə iddiam, yeganə mübarizəm budur.

– Kafkanın elə hekayələri var ki, izahsız anlaşılmır. Bu cür hekayələrdən indi də yazılmalıdırmı, sizcə?

– Bəzi yox, heç bir hekayəsi, heç bir romanı izahsız anlaşılmır. Bir də deyirəm: Kafkanın həyatını bilmək lazımdır – bütün izahlar ordadır. Qaldı bu cür hekayələrin indi də yazılmasına, axı Kafka qəsdən mürəkkəb yazmırdı, sadəcə, bu mürəkkəblik Kafkanın həyatı ilə, taleyi ilə bağlı idi.

– Mahir bəy, indi poetik tərcümələrin vəziyyəti necədir?

– Poetik tərcümələrin ümumi vəziyyəti (barmaqla sayılacaq istisnaları çıxmaqla) həmişə bərbad olub, indi də bərbaddır.

– Səbəb...

– Məşhur lətifədə olduğu kimi, bunun qırx səbəbi var. Amma əsas səbəb çox sadədir: əsl şairlərin sayı barmaqla sayılacaq qədər azdırsa (və hələ onların da beşindən dördü tərcümə ilə məşğul deyilsə) vəziyyət ayrı nə cür olmalıdır?

– Deyəsən, bir dəfə bu barədə açıq yazmışdınız, hətta Səlim Babullaoğlu ilə bir-birinizi tənqid də eləmişdiniz.

– Səlimlə bir-birimizi tənqid etməyimiz də, əslində, bu sahədə bir az canlanma yaratmaq, diqqəti problemə yönəltmək məqsədi güdürdü. Amma necə deyərlər, istədik yaxşı alınsın, di gəl nəticə həmişəki kimi alındı. Yəni, biz istədik bir şeirin tərcüməsi əsasında diqqəti ümumi problemə yönəldək, amma məsələ başqa səmtə yönəldi. Səlim ədəbiyyatla məşğuldur, tərcümə ilə məşğuldur, ortada müəyyən işləri, ciddi uğurları var. Amma baxdım ki, ömründə bir sətirlik tərcümə əzabına qatlaşmayanların yarısı guya mənim tərəfimə, yarısı da guya Səlimin tərəfinə keçib, əslində məsələyə o məşhur filmdəki kimi – dırnağını bir-birinə sürtüb aranı qızışdıran uşaqlar kimi yanaşdılar: çəkilin, indi Namiqlə Makedon vuruşacaq. Təxminən bu cür alındı.

– Bir neçə dəfə müsabiqələrdə münsif də olmusunuz. Sizcə, gənclər yaza bilirlərmi? Aralarında istedadlıları varmı? Yoxsa hamısı hay-küyçüdür.

– Münsif yox, ekspert olmuşam. Orda məni ən çox heyrətləndirən cavanların bu dərəcədə tez görünmək, tez şöhrətlənmək həvəsi oldu. Bu həvəs az qala xəstəlik səviyyəsindədir. Üstəlik də, əksəriyyətinin roman yazmaq mərəzi. Yəni doğrudanmı roman yazmaq bu qədər asandır? Mənim bu yaşda bircə romanım var, onu da yalan olmasın, on beş-iyirmi ilə ərsəyə gətirdim və bir daha əmin oldum ki, çətin məsələdir. Fəxri Uğurlunun, Yaşarın bu yaşda hələ də romanı yoxdur. Etimad Başkeçidin kiçik həcmli cəmisi bircə romanı var. Saday Budaqlı da təxminən o cür.

– Fəxri Uğurlunun, Yaşarın bu yaşda romanı yoxdur deyə heç kəsin romanı olmamalıdır?

– Demirəm ki, bu yaxşı haldır, yaxud yeganə meyardır, amma ən azından bir məsuliyyət hiss olmalıdır. Əkrəm Əylisli, Anar, Elçin ilk romanlarını nə vaxt, neçə yaşlarında yazıblar? Gənclərimiz belə faktlara niyə bu qədər biganə yanaşırlar? Bu bəyəm onlara heç nə demir? İndi çap olunmaq xeyli asanlaşıb. Bəlkə də hardasa buna sevinmək lazımdır. Amma mən çox da sevinmirəm, çünki az-çox istedadlı cavanı korlayan faktların biri də elə budur, axı asan çapın narkotik kimi başgicəlləndirməsi var. Gəl heç kəsin xətrinə dəyməyək, elə səndən başlayaq.

– Aha...

– Bir roman göndərmişdin müsabiqəyə – «Çöl». Cavid Zeynallı da «Günəşi gözləyənlər»i göndərmişdi. Biz ekspertlər oxuyub bəyəndik, düzdürmü?

– Düzdür.

– Ünvanınıza xoş sözlər də söylədik, yəqin yadındadır.

– O da yadımdadır.

– Çox gözəl. Heç bir il keçmədi, növbəti müsabiqəyə hərəniz həcmcə əvvəlkindən iki-üç dəfə böyük olan təzə roman göndərdiniz. İndi həmin romanların necəliyindən danışmaq istəmirəm, mövzumuz bu deyil. Düzünü deyim ki, hələ onları oxumazdan qabaq faktın özü məni heyrətə saldı. Düşündüm ki, axı bu bir cüt ümidverici gənc bu dar macalda bu boyda romanları necə yazıb ərsəyə gətirdi?! Biz o müsabiqədə müəlliflərin bioqrafiyasıyla da tanış olurduq. Əksər yazarın yaşı otuzdan aşağı. Otuz nədir, 18-20 yaşlı gənc yazar müsabiqəyə roman göndərir, böyründə də «zəruri qeyd»: bu mənim ikinci, yaxud üçüncü romanımdır! Əksəriyyəti kənddən çıxan, orta məktəbi bitirən kimi ilk dəfə qatara minib Bakıya gələn, yəni kənd həyatını yarımçıq tərk edib şəhər həyatına təzəcə isinişən, düz-əməlli təhsil görməyən təcrübəsiz, mütaliəsiz cavanlar. Axı bunlar oxucunu nəylə heyrətləndirməyə ümid edir? Bax, müasir ədəbi gəncliyimizin (çox cüzi istisnalarla) ədəbi mənzərəsi bu cürdür. «Azadlıq» radiosu vaxtaşırı hekayə müsabiqəsi keçirir, iyirmiliyə düşən və düşməyən yazıları da saytda verirlər.

– Oxuyursunuz o hekayələrin hamısını?

– Dəhşət orasındadır ki, hətta ən yaxşı sayılan hekayələrin də böyük əksəriyyətini bir abzasdan artıq oxumaq mümkün deyil. Bədii əsər dildən, yazıçı cümləsindən başlayır. Bəs görünən nədir: adam ana dilində cümlə yaza bilmir, elementar durğu işarəsini yerinə qoymağı bacarmır, amma hekayəsinin böyründəcə saytın əməkdaşına yekə bir müsahibə verib az qala Çexovun özünə dərs keçmək istəyir. «Çöl» romanında sənin duzlu dilin, incə yumorun vardı. Bunu sənə şəxsən demişdim, səni o səpkidə yazan bir-iki yazıçıya da tuşlamışdım. Yəqin oxumadın Fazil İskəndəri, oxusaydın növbəti müsabiqəyə o yekəlikdə roman göndərməyə ən azından vaxtın çatmazdı. Bəlkə düz demirəm?

– Doğrudur...

– Cavidlə səndən başqa ümidverici bir imza da vardı: Zərdüşt Şəfizadə. İkicə hekayəsini oxuyan kimi müsabiqənin şərtini pozub Rəşad Məcidi muştuluqladım ki, bəs belə bir istedadlı gənc var. Rəşad da güldü, heç demə onu tanıyırmış, yazılarını «525»də veribmiş. Yeri gəlmişkən, gənclərlə bağlı bir acı müşahidəmi də deyim: bir-birlərinə qarşı kinlidirlər, paxıllıq var içlərində. Şərif Ağayarın kitabı haqqında on il qabaq bir saytda xoş sözlər yazmışdım, heç bilirsən Şərifin yaşıdlarından neçəsi qarınağrısına düşdü? Düzdür, indi Şərifi gənc saymaq olmaz, amma həqiqətən o nəsildə hamısından istedadlıydı. Hazırda Şərifin, həmçinin bir neçə istedadlı yaşıdının «bəlası» bilirsən nədir: köşəçilik. Başa düşürəm, dolanışıq çətinlikləri var. Amma hayıfım gəlir. Bu köşə yazıları yazıçı kimi Qan Turalıya da, Mirmehdiyə də, Mövluda da, Səxavət Sahilə də, elə sənə də, Cavidə də bilirsən nə qədər ziyan vurur? İndi bəlkə hiss etmirsiniz, amma sonra potensialı bərpa etmək çətin başa gələcək. Acı da olsa, qoy düzünü deyim: mümkün olmayacaq. Sizin indi bir yazıçı kimi müşahidələr aparıb dolan, «sirlənən» vaxtınızdır, di gəl, bütün gün «boşalmaqla», sirləri sağa-sola səpələməklə məşğulsunuz. Şərif sərraf oxucudur, romanımı oxuyanda nə demək istədiyimi göydə tutacaq.

– Bəs yaradıcılığa lap təzə başlayan gənclər necə, yaza bilirlər?

– İstedadlar, erkən parıltılar həmişə var. Amma qoy bir şeyi unutmasınlar: əsl yaradıcılıq yüz metrlik məsafəyə qaçış yox, marafon yürüşüdür. Burda gərək istedadla gücü düzgün balanslaşdırasan ki, nəfəsin sona qədər çatsın. Tez parıldamağa can atmaq, müvəqqəti uğurdan sevinib bununla kiməsə acıq vermək, kiməsə nəyisə sübut etmək hikkəsi yazar üçün qüsurdur. İçində yazmaq yanğısı, yaradıcılıq ehtirası duyan istedadlı, təcrübəsiz cavanlara yazmaqdan daha çox oxumağı, öyrənməyi, təcrübə toplamağı, bir də hikkəsiz olmağı arzulayıram. Əsl uğurun, peşəkar yazıçılığın başqa yolu, başqa düsturu yoxdur.

Kəramət Böyükçöl