Nizaminin poemaları niyə roman adlanmasın? – Müzakirə

Ədəbiyyatşünas alim İradə Musayevanın “XXI əsrdən baxış: ədəbi tənqid və bədii söz” (Bakı, “Elm və təhsil”, 2017) adlı kitabının müzakirəsi keçirilib. Tədbirdə tanınmış ziyalılar, ədəbiyyatşünas alimlər iştirak edib.

Teleqraf.com müzakirənin tam mətnini təqdim edir.

İştirakçılar:

Vaqif Sultanlı (moderator) - filologiya elmləri doktoru, professor

Kamil Allahyarov- filologiya elmləri doktoru, professor

Səadət Şıxıyeva - filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

İntiqam Qasımzadə - “Azərbaycan” jurnalının baş redaktoru

Azər Turan – “Ədəbiyyat qəzeti”nin baş redaktoru

Rüstəm Kamal- filologiya elmləri doktoru, professor

Qulu Məhərrəmli- filologiya elmləri doktoru, professor

Kamran Nəzirli - filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

Məti Osmanoğlu- filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

Səyyad Aran- filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

Fərid Hüseyn-“Artkaspi.az” saytının rəhbəri

Sevda Tağıyeva –pedaqogika elmləri üzrə fəlsəfə doktoru

Vaqif Sultanlı: Bu gün biz çox dəyərli alimimiz, ziyalımız, bir zaman universitetdə oxuyarkən mənim də tələbəm olmuş İradə xanım Musayevanın “XX əsrdən baxış: ədəbi tənqid və bədii söz” adlı kitabının müzakirəsinə toplaşmışıq.

Düşünürəm ki, tədbir iştirakçıları bu kitabla tanışdır. Kitaba daxil olan yazıların böyük əksəriyyətini öncədən mətbuatda izləmisiniz, müxtəlif qəzet-jurnallarda, saytlarda oxumusunuz. Bu gün müzakirə iştirakçılarının bura çox həvəslə gəldiyini hiss eləmək olur. Ona görə də mən çox danışıb vaxtınızı almaq istəmirəm. Bu kitab təsadüfi yaranmış bir əsər deyil. Bəlkə mətbuatda çıxarkən bu yazılar bir qədər pərakəndə görünə bilərdi, amma məqalələr kitab içərisində sistemli şəkildə təqdim olunduğuna görə

görürsən ki, burda Azərbaycan ədəbiyyatının ən qədim dövründən müasir mərhələsinə qədərki bütöv bir zamanın ədəbiyyatı konseptual şəkildə tədqiq olunur. Azərbaycan ədəbiyyatının türk mədəniyyəti içərisindəki yeri kifayət qədər əksini tapır və burda dünya ədəbiyyatının ən gözəl örnəkləri, dünya ədəbiyyatı nümunələri yüksək elmi-nəzəri hazırlıq, intellektual bilgi, analitik təhlillər kontekstində araşdırılır.

Azərbaycan ədəbiyyatının və ədəbiyyatşünaslığının problemləri müasir baxış bucağında analiz edilir, tərcümə ədəbiyyatından tutmuş ədəbi tənqidin problemlərinə qədər çox geniş məsələlər bu tədqiqatda öz əksini tapıb. Poeziya, nəsr məsələləri, roman problematikası, ədəbiyyatşünaslığın klassik irs problemləri, ədəbi mətbuatın qiymətləndirilməsi və sair bu kimi ciddi mövzular İradə Musayevanın haqqında bəhs olunan kitabında profesionallıqla şərh və izah edilir, elmi-nəzəri qənaətlər əldə olunur.

Ədəbiyyat məsələləri ilə bağlı çox maraqlı müsahibələri də kitabda yer alıb. Hamımızın bildiyi kimi, ədəbiyyatımızın ən yaralı yerlərindən biri ədəbi tənqidlə bağlıdır. Bunu nə qədər desək də, danışsaq da problemimiz həll olunmur. Nə qədər ki, ədəbi tənqidin problemləri həll olunmur, bədii ədəbiyyatda, bədii mətndə, bədii prosesdə, ümumilikdə ədəbi prosesin özündə həmişə problemlər olacaq. Yəni ədəbi tənqid çox ciddi şəkildə bu məsələləri səhmana salmalı, yoluna qoymalı, həll eləməlidir. Ədəbiyyatımızın inkişafının bir ucu, bir qolu mütləq ədəbi tənqidlə bağlıdır.

Bilirsiz, ədəbi yaradıcılıqda mütləq belədir – şəxsiyyət mühüm rol oynayır. Tənqidçi şəxsiyyəti ədəbi tənqidin simasını müəyyənləşdirir. İradə Musayevanın tənqidçi şəxsiyyəti onun yaradıcılığını xüsusilə dəyərli edir. Ədəbi prosesdə şəxsiyyətin funksiyası, yaradıcı adamın kimliyi məsələsi var. Bu fakt yazıların məzmununa, mətnin özünə çox böyük təsir edir. Bu ədəbi tənqiddə ikiqat rol oynayır. Vaxtılə Əkbər Ağayev deyirdi ki, Tolstoy Rusiyanın ən böyük vətəndaşlarından biridir. Belinski də Rusiyanın ən böyük vətəndaşlarından biridir. Amma Tolstoyun vətəndaşlığı ilə Belinskinin vətəndaşlığını müqayisə eləmək olmaz. Belinskinin vətəndaşlığı daha böyük cəsarət tələb edir, daha ciddi yanaşma tələb edir.

İndi bizim ədəbiyyatımızın çox problemləri var. Bu problemlərin hamısını, əlbəttə, ədəbi tənqidin üzərinə yükləmək olmaz. Amma ədəbi yazıları izlədikcə problemlərin daha geniş, daha əhatəli olduğunu hiss eləmək mümkündür.

Tənqidçi haqqında danışarkən mütləq qeyd elədiyim kimi, şəxsiyyət məsələsi ortaya çıxır. Ədəbiyyatımızda olduğu kimi ədəbi tənqidimizdə də şəxsiyyət çatışmazlığı məsələsi qabarır. Bəzən deyirlər: “filankəs ürək çatışmazlığından dünyasını dəyişdi”, ədəbiyyatımızda da belədir. Görürsən ki, doğrudan da bizim cəmiyyətimiz şəxsiyyət çatışmazlığından əziyyət çəkir və bunun bir ucu da gəlib ədəbiyyata, ədəbi tənqidə çıxır. Yəni, bu gün ədəbi tənqidlə məşğul olan adam gərək o bütləşmiş dəyərlər (yalançı bütləşmiş dəyərlər) ki var, onlar haqqında özünün real hökmünü vermiş olsun. İstedadından artıq görünmək istəyənlər var, onlara həqiqi yerini göstərməlidir ədəbi tənqid. Eyni zamanda, ədəbi tənqidin ən böyük missiyası ədəbiyyatın içərisində gizlənən, sətrin altında yuva quran, metaforanın, mətnin bir qədər dumanlı şəkildə əks elətdirdiyi məsələləri üzə çıxarmalıdır. Vaxtılə Xətib Təbrizi öz müəllimi Əbüləla əl-Müərri haqqında, onun divanı haqqında şərhlər yazmaq istəyirdi. Bu divanda cəmiyyət, o dövrün şərq islam cəmiyyəti çox sərt tənqid olunurdu. Cəmiyyətin, mühitin, ictimai-siyasi durumun tənqidi şərhi məsələsində daha böyük missiya Xətib Təbrizinin üzərinə düşəcəkdi. Əbüləla əl-Müərrinin üstüörtülü şəkildə dediyini Xətib Təbrizi aşkarlamalıydı.

Bu gün ədəbi tənqiddə İradə Musayeva belə bir missiyadadır və bizim maraqla oxuduğumuz yazıları onun cəsarətini göstərir. Bu əsərləri oxuyanda, bu yazıların sətirləri arasında ciddi bir vətəndaşın, ciddi bir vətənpərvər insanın ürəyinin döyündüyünü hiss eləməmək mümkün deyil.

Bir də bilirsiniz ki, müasir elm, müasir ədəbiyyatşünaslıq müqayisələrdən kənarda mümkün deyil və İradə xanımın bu kitabdakı yazılarının ən mühim, müsbət tərəflərindən biri, müqayisəli kontekstlə təqdim olunmasıdır və bizim özümüzü tanımağımız üçün ədəbiyyatın müqayisəli oyrənilməsinə ehtiyac var. Mən sizin vaxtınızı almaq istəmirəm. Çıxışçılara uğurlar arzulayıram və inanıram ki, bizim müzakirəmiz yüksək səviyyədə keçəcək. Öncə çıxışlar olacaq və çıxışlardan sonra da İradə xanıma söz veriləcək, əsər haqqında özünün təəssüratlarını bildirəcək. Digər iştirakçılar da fikir söyləməkdə sərbəstdir. Ilk olaraq bizim çox hörmətli alimimiz, klassik ədəbiyyatımızın dəyərli araşdırıcısı Səadət xanım Şıxıyevaya söz veriləcək.

Səadət Şıxıyeva: Vaqif müəllim, ilk söz verməklə mənim üzərimə çox böyük məsuliyyət qoydunuz. Əhatəli, maraqlı çıxışınızdan sonra bir az çətinlik çəkirəm, çünki bəzi məqamları söyləməyi nəzərdə tutmuşdum, siz onları qeyd elədiniz. Birinci, İradə xanımın şəxsiyyəti ilə bağlı bir-iki kəlmə deyib fəaliyyətindən danışacam.

Adətən deyirlər ki, insanın adı onun şəxsiyyəti ilə tərs mütənasib olur, belə bir deyim var. Amma İradə xanımın adı ilə onun xarakteri bir-birini tamamlayır. İradə xanım mənim nəzərimdə öz mövqeyində möhkəm duran, öz sözünü deməkdən çəkinməyən alimdir. Yəni mənsəbinə, rütbəsinə görə insana yüksək, ali epitetlər aid edən tənqidçi deyil, İradə xanım mənim nəzərimdə həqiqi tənqidçidir. Onun bu kitabı ilə, elə mündəricatı ilə tanış olanda görürsən ki, ədəbiyyat söhbətində İradə xanım üçün ali məqam sahibləri və onların dırnaqarası “ali ədəbi məhsul”u anlayışı yoxdur. O, çalışır ki, əksinə, bir qədər diqqətdən kənarda qalan, ədəbiyyata yeni qədəm qoyan, amma istedadlı, layiqli müəllifləri göz önünə çəksin, onları tanıtsın, onlar haqqında sözünü desin. Buna görə də onun bütün yazdıqlarında bir obyektivlik, bir fərdi xarakter diktəsi özünü göstərir. Bu baxımdan İradə xanımın yazılarını çox bəyənirəm.

İradə xanımın məqalələrini mən ayrı-ayrı vaxtlarda internetdən, müxtəlif məcmuələrdən, qəzetlərdən izləmişdim və çox sevindim ki, onlar burda artıq kitab şəklində toplanıb. Mənim sahəm klassik ədəbiyyatdır. Ona görə də daha çox diqqətimi çəkən və kəlmə-kəlmə oxuduğum birinci fəsil oldu.

Adətən belə deyirlər ki, klassik ədəbiyyatdan yazanlar ədəbiyyatşünaslığın müxtəlif sahələri haqqında söz deyə bilir, amma müasir dövrü araşdıranlar klassik ədəbiyyatdan yazanda adətən çətinlik çəkirlər. Bunun da bir tərəfi nəzəriyyələrin bir qədər fərqli istiqamətdə olması, klassik ədəbiyyatı mənimsəmə məsələsi, dil baryeri və sair nüanslarla bağlıdır. Yəni, klassik ədəbiyyat araşdırıcısı olmaq xüsusi hazırlıq istiyir.

İradə xanımın Nizaminin dörd əsərini (“Xosrov və Şirin”, “Leyli və Məcnun”, “Yeddi gözəl”, “İsgəndərnamə”) roman kontekstində öyrənməsi, açığı ilk öncə məndə bir az şübhə doğurdu.

Düşündüm ki, doğrudanmı Nizami əsərləri romanın meyarlarına, tələblərinə uyğundur, bunu İradə xanım necə əsaslandıracaq?! Oxuduqca məni inandırdı. Onun, yəni Nizami əsərlərini roman kontekstində təhlili məntiqi, nəzəri hazırlığa və əlbəttə ki, bir çox insanın görə bilmədiklərini görmək qabiliyyətinə söykənir. Baxmayaraq ki, illərdir mən özüm də klassik ədəbiyyat sahəsində çalışıram və müxtəlif dillərdə bu sahəyə aid çox əsərlər oxumuşam, amma İradə xanımın tədqiqatında elm üçün çox dəyərli, çox fərqli məqamların açıldığını gördüm. Bu kitabı mən çox dəyərli ədəbiyyatşünaslıq tədqiqatı hesab edirəm. Xüsusilə Nizaminin əsərlərini roman kontekstində təqdim etməsi elmi bünövrəyə söykənir və əsaslı görünür. Arzu edərdim ki, İradə xanım tezisləri bir qədər də genişləndirsin. Çünki kitabı oxuduqca bəzi sualların cavabını tapırıqsa, bəzən də suallar yaranır. Məsələn, Nizaminin əsərləri yapon ədəbiyyatında ilk roman sayılan “Genjinin hekayəsi” əsəri ilə çox uğurlu müqayisə olunub. İlk romanın mənzum olması bir dəlil-sübut kimi göstərilir.

Nizaminin əsərləri “Kitabi -Dədə Qorqud”la, Fizulinin “Leyli Məcnun” və digər məsnəviləri ilə müqayisə olunur və həmin əsərlərin zaman parametrinə tam uyğun gəlməsi sübuta yetirilir. Amma bəzi suallar da yaranır. Məsələn: Niyə poema deyil? Bu sualın cavabını mən ala bilmədim. Istərdim ki, inşallah, gələcək tədqiqatlarda Nizaminin 4 məsnəvisi, yəni “Sirlər xazinəsi” xaric, qalan 4 məsnəvisi romandırsa, niyə romandır sualına cav bir qədər də dəqiqləşdirilsin. Çünki bu bizə, bizim ədəbiyyatşünaslığımıza, klassik ədəbiyyata, klassik ədəbiyyat tədqiqatına çox lazımlı müddəalardır. Onları əsaslandırmaq lazımdır.

Vaqif müəllim, onu da qeyd edim ki, əslində Nizaminin əsərlərinin mənzum roman kimi öyrənilməsi tendensiyası sovet dövründə də mövcud olub. Bizim ədəbiyyatşünaslıqda da bəzi tezislər olub ki, onlara da İradə xanım istinad edib.

Maraqlıdır ki, ilk öncə rus ədəbiyyatşünaslığında Yevgeni Bertels və başqaları Nizaminin bu əsərlərini mənzum roman kimi öyrəniblər. Amma onlar nəzəri baxımdan janr məsələlərinə, janr xüsusiyyətlərinə toxunmayıblar. Sadəcə, “roman” deyib keçiblər. Təhlillər aparıblar, amma nəyə görə roman adlandırılır, bu iddianı əsaslandırmıyıblar. Ona görə arzu edərdim ki, İradə xanım gələcək tədqiqatlarında rus ədəbiyyatşünaslığında Nizamiyə və onun əsərlərində janr xüsusiyyətlərinə olan məsələlərə də münasibət bildirsin. Bu kitab haqqında çox danışmaq olar, amma vaxtınızı almadan bir məsələyə münasibətimi bildirmək istəyirəm ki, klassik irslə bağlı İradə xanımın apardığı tədqiqatlar çox dəyərlidir. O, həm nəzəri məsələləri yetərincə öyrənib, həm də onun fərqli bir baxış tərzi var.

İradə xanımın başqa tədqiqatçıların görmədiyini görmək, bayaq da dediyim kimi - gərəkli elmi-nəzəri baxış bucağından baxaraq görmək - qabiliyyəti var. Bu istedadı ilə o, elə cəhətlərə toxunur, oxuduqca heyrət edirsən ki, bu varmış. amma mən bunu görə bilməmişəm. Bu baxımdan da əsər uğurludur. Sadəcə, kitabdakı “Klassik ədəbiyyat” bölməsini inşallah, düşünürəm ki, tam elmi üslubda, bir az polemikaları da artırmaq şərtilə ayrıca bir kitaba çevirmək olar və bu bizim ədəbiyyatşünaslığımızda bu sahədə olan boşluğu doldurmağa kömək edər. İradə Musayevanın İmadəddin Nəsimi, Məhəmməd Füzuli haqqında söylədikləri də hiss olunur ki, ürək ağrısı ilə söylənilib. Yəni məqalələrdə tək o boşluqlara münasibət bildirilmir, həm də o boşluqların, təhriflərin faktlarla, elmi-nəzəri təhlillərlə ünvanları göstərilir.

Məlumdur ki, bizim ədəbiyyatşünaslıqda tədqiqatçılarımızın klassikləri bir qədər özünə, bir qədər dövrə, bir qədər “müasir tələblər”ə uyğunlaşdırma cəhdləri var. İradə xanım bu problemlərə də münasibət bildirir. Bu da çox düzgün ittiham, tənqiddir ki, bizim klassiklərimiz təhrif olunmamalıdir. Dövrün, zamanın belə deyək, modasına uyğun şəkildə təqdim edilməməlidir. Kitabdakı hər bir fəslin özü ayrılıqda bir monoqrafiyaya çevrilə bilər. İradə xanımın gücü yetir ki, onu bacarsın...

Vaqif Sultanlı: İndi ki söz klassik ədəbiyyatdan düşdü, çox dəyərli ziyalımız, alimimiz Kamil Allahyarova da söz verək.

Kamil Allahyarov: İradə xanımın kitabını özündən əvvəl götürüb tanış olmuşam. Bizim Nizami Gəncəvi adına Milli Azərbaycan Ədəbiyyatı muzeyində elmi katibin stolunun üstündə gördüm kitabı. Kənardan baxanda dedim: “Nə qalın kitabdı, indi kimdi belə kitabları oxuyan?” Sonra götürdüm baxdım ki, məqalələr məcmuəsidir. Kitabla tanışlıqdan sonra dedim, sözümü geri götürürəm. Çoxdandır adam belə ürəkdən tikan çıxardan bir şey oxuya bilmir. Məcbur olursan rusların kitablarına müraciət edəsən. Bizdə bu səviyyədə kitablar azdır.

Kitabı oxuduqca başa düşdüm ki, bu bir növ bizim müasir dövrdəki filologiyamızın, ədəbiyyatşünaslığımızın “Hophopnamə”sidir. Sabir daha geniş məqamda ictimai həyatın bütün sahələrinə toxunub, hamısını əhatə edib. Bu kitab isə tək filologiya sahəsində olan dərdlərimizin, bəlalarımızın göstərməsi, açmasıdır. Sabirlə yarışda ona uduzmaq yəqin ki, heç kəs üçün heç də pis görünməz. Sabir daha geniş əhatə eləyib...

Müəllifin özünün də toxunduğu bəzi məsələlərə toxunuram. Məqalələrin birində Azərbaycanda olan ədəbi məktəblərdən, ədəbi yox, elmi məktəblərdən danışılır. Müəllif faktlarla göstərir ki, ədəbiyyatşünaslıq məqalələrində yazırlar, guya Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında fundamental elmi məktəblər, ayrı-ayrı adamların adı ilə bağlı elmi-nəzəri konsepsiyalar var. Haqlı olaraq İradə Musayeva buna etiraz edir. Və məntiqli yanaşması, ədəbi-nəzəri tezisləri ilə sual verir: “Hanı bu məktəblər?” Mən özüm indi İradə xanımdan yaşca xeyli böyüyəm, Məşədi İbadın sözü olmasın, “Tarixi Nadir”i də yarıya qədər oxumuş bir adamam. Görmürəm o məktəbləri...

Azərbaycanda yalnız bir belə desək, dırnaqarası “elmi məktəb” tanıyıram ki, bu da taftalogiya məktəbidir. Başqa heç bir məktəb yoxdur, filologiya elmi sahəsində. Yalnız taftalogiyadır...

Yenə böyük klassiklər yadıma düşür. Mirzə Cəlil deyirdi: “Gözümü açıb qaranlıqda “Allahu əkbər” kəlməsini eşitmişəm, biz də gözümüzü açıb taftaloji dərslikləri oxumuşuq. Elə bilirik, yazı, elm belə olur. Sonra ondan çıxırıq bir az yuxarı səviyyədə ayrı-ayrı adamların əsərlərini oxuyuruq, elmi əsərlərini. Yenə həmin taftalogiyanı görürük. Kənara çıxmaq mümkün deyil. O taftalogiya şüuru da qapayır. İnsan az qala düşüncələrində, qavramasında, yazdıqlarında belə kənara çıxa bilmir ondan. Gördüklərin əsasında başlıyırsan sən də həmin sözləri, fikirləri təkrarlamağa. Elmi araşdırmalara bu üslubda yanaşma var.

Ancaq İradə xanım bundan xeyli kənara çıxıb. Mənə elə gəlir, tədqiqatçı birinci ciddi elmi təfəkkürə, elmi düşüncəyə malik olmalıdı. Hamıda, bütün insanlarda hislər də var, məntiq də var. Bunlar bir-birinin ziddinədir. Amma bunun tənasübü də var. Kimdə məntiq güclüdür, kimdə hissiyyat güclüdür. Hissiyyat şairlər üçün lazımdır daha çox. Alimə məntiq daha artıq gərəkdir. Məntiqi düşüncə, güclü elmi təfəkkür... Bu da anadangəlmə bir vergi, qabiliyyətdir.

İradə xanımda bu güclü məntiqi təfəkkür elə əzəldən olub. İkinci tərəfdən, hər adam müəyyən bir sahə ilə məşğul olursa, o sahəni ətraflı öyrənməlidir. Geniş erudisiya, mütaliəli dairəsi olmalıdır ki, tədqiqatların, elmi-ədəbi yanaşmaların uğurlu, fərqli, yeniliklərlə zəngin olsun. Bizdə böyük əksəriyyət yenə həmin taftaloji kitablar əsasında formalaşır. Elə o cür də yazır, axıra qədər də o cür də gedir. Dünya elmi-nəzəri düşüncəsindən, mədəniyyətindən, ədəbiyyatından çox uzaq olurlar.

Mən qabaqlar eelə adamlar görürdüm ki, həmin o dediyim taftalogiya əsasında guya elmi əsər yazır, özü də hamısı köhnə, zamanla ayaqlaşmayan, səhv fikirlərin taftalogiyası qəlibində. Yanlışlıqlarla dolu, mənasız-məzmunsuz dissertasiyalar, monoqrafiyalar... Fikirləşirdim ki, yəqin istəyir namizədlik işi yazsın, doktorluq yazsın, dolansın və sair. Məcbur olursan, sən də əhəmiyyət verməyəsən bu cür dırnaqarası alimlərə... Amma sonra gördüm doktorluq müdafiə elədi, yenə mənasız fəaliyyətinə davam eləyir, gülünc, biabırçı kitablar buraxır bu adamlar. Fikirləşirdim ki, axı, bu adam nəyə görə dayanmır, boşluğu dolduran yox, boşluqları artıran fəaliyyətini saxlamır. Müdafiə elədi, niyə özünü biabır eləyir bu cür kitablar yazmaqla.

Sonra gördüm ki, o akademiya seçkiləri olur, onda başa düşdüm ki, bu adamların hamısı akademik olmaqdan ötrü dəridən-qabıqdan çıxırlar və əksəriyyəti uğur qazanırlar o sahədə. Çünki orda elm yox, başqa “vacib əməllər” sistemindən də gərək keçəsən, o adamların da elə istedadı o “vacib əməllər”dədir. Gündə nə qədər kitab çıxır, verirlər, baxırsan, atırsan kənara...

Bu gün çox az adamlar İradə xanım kimi obyektiv, elmli, aktual və fundamental elmi-nəzəri biliklər bazası əsasında məqalələr, kitablar yazır, ona da bir çox hallarda paxıllıqla yanaşırlar. Dərd çəkirlər ki, niyə biz edə bilmirik, biz yaza bilmirik... Bəzən dəyərləndirmə meyarları düzgün olmayan mühitlərdə, cəmiyyətlərdə belə adamlara qarşı qəzəb, nifrət hissi də yaranır. Müəyyən səviyyəyə yüksələndən, təcrübə qazanandan sonra bunu başa düşürsən. İradə xanımın kitabı təkcə gərgin zəhmətin yox, həm də güclü elmi-nəzəri təfəkkürün və hərtərəfli biliyin məhsuludur. Bizim ədəbiyyatşünaslar inciməsinlər, haqq sözü demək lazımdır. Bizim tədqiqatçılar bir qayda olaraq təsviri məsələləri lazımi səviyyədə həll edə bilirlər. Ancaq nəzəri problemlərlə qarşılaşan kimi ciddi yanlışlıqlara yol verirlər.

Klassik ədəbiyyatımızın və folklorumuzun tədqiqindəki belə nöqsanlar və onların həlli barədə biz çox yazmışıq. Bu çox yaxşıdır ki, indi İradə xanım da müasir ədəbiyyatşünaslıqımızda olan nöqsanları göstərməyə və həll etməyə başlayıbdır.

İradə xanının dünya elmi ilə yaxından tanış olduğu da nəzərə çarpır. Ədəbiyyatşünaslıq elmini nəzərdə tuturam. Bunu bilmək lazımdır. Ona görə də onun yazdıqları istər müasir dövrdəki ədəbi tənqidi deyək, ya klassik dövrün filologiyasını nəzərdə tutaq, gərəkli, aktual və praktiki cəhətdən əhəmiyyətlidir.

Onu da deyim ki, İradə xanımın bu kitabında həm elmi-nəzəri məsələləri əhatə edən, janr, üslub, ədəbi cərəyanlar, məktəblər və s. bu kimi problemləri tədqiq edən məqalələr, həm də müasir canlı ədəbi prosesdə gedən məsələlərə vaxtında qiymət vermən yazılar var. Bu da çox mühüm göstəricidir. Çünki görürsən ki, müasir prosesdə hərc-mərclik, xaos, meyarsızlıq hökm sürür. Hətta klassikləri, böyük şairləri tənqid eləyirlər, sonra da deyirlər ki, mən belə düşünürəm, bu mənim fikrimdir. Bunu başa düşmək olar, çünki ədəbi prosesdə hər cür adam olar, ötəri də olsa gəlib-gedirlər. Bəziləri də olur ki, sona qədər beləcə davam edir. Amma təbii ki bundan uduzan ədəbiyyatımız olur. İradə Musayeva isə bu vəziyyətlə barışmadığını göstərir, durmadan yazır, deyir... Ancaq ədəbiyyatşünaslıq elmimizin yüz ilə yaxın tarixi varsa, müəyyən bir sistem də olmalıdır. Təəssüf ki, burda da yenə hərc-mərclik var. Kim nə istiyir yazır, nə istəyir bəyan edir, tənqid eliyəndə də çox pis baxırlar adama. Axı, problem, mübahisə, müzakirə obyekti eyni məsələdisə, sən də, başqaları da bu məsələdən yazırsa, fikirlər müxtəlifdisə, həqiqət axı birdir. Elmin vəzifəsi də bu həqiqəti üzə çıxarmaq deyilmi?

Nəticə etibarilə həqiqi olanı, doğru qənaətləri ortaya qoymalısan, yetkin rəyə gəlməlisən. Bir-birini tənqid etmək də mümkündür. Amma gərək göstərəsən mövqeyini, fikirlərini zorla deyil, ədəblə qəbul etdirəsən. Faktlarla danışasan, nəyi niyə düz dediyini sübut edəsən. Onda insanlar da kimin haqlı olduğunu görür. Mənim özümün də başıma gəlib belə mübahisəli vəziyyətlər, Səadət xanım bilir. Davamlı olaraq bir akademiklə mübahisələrim olub. Ona görə də İradə xanımın hansı çətin yola girişdiyini mən yaxşı bilirəm. Bu yolda qorxmaq lazım deyil. Belə də getmək lazımdır. Elm elə şeydir ki, məhz bu müstəvidə həqiqət öz yerin tapır. Sübut lazımdır, sən də sübut elədinsə qurtardı, camaat görür hamısını.

İnamla deyirəm ki, İradə xanım çox düzgün yolla gedir, çox uğurlu yazıları, elmi-nəzəri yeniliklərlə zəngin fikirləri var. Mən bu yolda ona uğurlar arzulayıram. Öz də qorxmasın, çəkinməsin. Sabir, Mirzə Cəlil heç qorxmadılar. Onlar o dövrdə, cəhalət zamanında yaşayıblar. Mən hələ də təəccüblənirəm ki, necə olub Mirzə Cəlili, Sabiri məhv edib öldürməyiblər o zaman. Biz isə onlara baxanda daha yaxşı zamanda yaşayırıq...

Vaqif Sultanlı: Iradə xanım hələ indiki qədər tanınmadığı dövrdə onun yazılarını “Azərbaycan” jurnalı çap eləyirdi. Həmin jurnalın baş redaktoru İntiqam Qasımzadə burdadır.

İntiqam Qasımzadə: Əslində, şənbə günləri belə tədbir keçiriləndə bunun da öz çətinliyi olur. Adətən, bir çox problemlərimizi yığırıq, şənbə-bazara saxlayırıq. Amma mən bu qədər çox istədiyim, sənətinə, elminə, yazısına vurğun olduğum bir insanın tədbirinə, kitabının müzakirəsinə gəlməyə bilməzdim. İçəri daxil olanda hiss elədim ki, bura çox ciddi ədəbiyyat adamları toplaşıblar. Burda təsadüfi insanlar yoxdu.

Ədəbiyyatda, elm sahəsində xüsusi mövqeyi olan ciddi qələm sahibləri təşrif buyurublarsa, deməli, burda yəqin ki, biz maarqlı fikirlər eşidəcəyik.

Mənə söz verəndə dediniz ki, İradə Musayevanın ilk yazıları “Azərbaycan” jurnalında çap olunub. Mən həqiqətən sizə bir sözü tam səmimi deyim ki, xeyli vaxtdır bu jurnalda işləyirəm. Nə qədər işləyəcəyəm - bir il, üç il, beş il, onu Allah bilir. Amma bu işlədiyim müddətdə dönüb nəzər salanda fəaliyyətimə, özümdən bir çox şeydə razı qalıram. O yaxşı işlərdən biri də odur ki, İradə xanım kimi adamları, bu cür tənqidçiləri, ədəbiyyatşünasları və bəzi nasirlər, şairlər də var ki, həm də onları ədəbi ictimaiyyətə təqdim etmişəm. Onları görəndə, onların nailiyyətlərinə şahid olandadaxilən çox sevinirəm, ürəkdən sevinirəm. Ona görə ki, mənə elə gəlir, burda mənim də bir az zəhmətim var, mən bu istedadı vaxtında görə bilmişəm. Ürəyini boşaltmağa, ürəyinin sözünü deməyə, ədəbiyyat haqqında düşüncələrini yazmağa imkan, şərait yaratmışam. Bu gün mən bunların hamısını İradə xanıma aid edirəm.

Doğrudan da, onun yazılarının çox böyük bir qismi “Azərbaycan” jurnalında nəşr olunub.

Bayaq siz dediniz ki, tənqidçi cəsarətli olmalıdır, qüsurlara, problemlərə miyanə yanaşmamalıdır. Mən bunun yanına bir “qərəssiz” sözünü də əlavə edərdim. Tənqid qərəzli olmamalıdı. Tənqidin evi onda yıxılır ki, ya qərəzli olur, ya təmənnalı. Tənqid mütləq qərəzsiz olmalıdır. İradə xanımın yazılarının birində də qərəz görməmişəm. Qərəzsiz və təmənnasız olduğu üçün o, tənqidi fikirlərini rahat deyə bilir. Məsələn, nəsr haqqında, xüsusən roman janrı ilə bağlı xeyli müəlliflər barəsində öz məqalələrində cəsarətlə söz açır. Onların yaradıcılığından danışanda heç birinin nə mənsəbinə, nə cəmiyyətdə tutduğu mövqeyinə əhəmiyyət vermir. Nə çəkinir, nə qorxur. Ona görə ki, səmimidir.

Ən yüksək titulları almış, çoxlarının barəsində söz dməyə cürət etmədiyi müəlliflərə, yazıçılara ən sərt tənqidi sözlərini deyə bilir. Və sonra söhbət zamanı görürəm ki, o yazıda hətta demədiyi qədərdən də artıq səmimidir.

Məntiq məsələsini də düz dediniz. Həqiqətən elədir. Onun yazıları həmişə müəyyən bir məntiqi konsepsiya əsasında yazılır. Hiss edirsən ki, əvvəlcədən nəsə bir ardıcıl, sistemli ideyalar, müəyyən elmi-nəzəri mətləblərin həlli məsələsini qoyur qarşısına və məqalə-məqalə açılmağa gedir bu düyünləri, problemləri, ta axıra qədər. Bu da sonda fundamentallığa gətirib çıxarır. İlin nəsri, ilin romanları haqqında, bir çox müəllifllərin yaradıcılığını ədəbi gündəmə gətirir. Onların özünü də hansısa elmi konsepsiya əsasında sistemləşdirib onlara tam şəklində, “ilin roman mənzərəsi” şəklində baxa bilir.

Mən burada İradə xanıma iradımı da demək istəyirəm. Həm iradımı deyəcəm, sonra özüm də özümə zidd gedəcəyəm.

İradə xanım, siz bəzən sizin diqqətinizə layiq olmayan əsərlərə də toxunursuz. Bilirsiniz də indi yazmaq asanlaşıb. Nəşr olunmaq da demək olar ki, su içimi kimidir. Jurnalda çap olunmursa əsər, saytlar var, qoyurlar, oxunur və s. Digər tərəfdən mən bunu deyirəm və özüm özümə də qarşı çıxıram. Deyirəm ki, bu da ədəbi prosesdir. Ədəbi prosesin tör-töküntüləridir. Bunlar bəzən ədəbiyyatın qarşısında maneələr yaradırlar, əsl istedadların görünməsini əngələyirlər. Bu baxımdan görünüri, mən elmi fikir haqqında ikili mövqedə durmuşam. Yəqin bir zaman tam aydınlaşdıraram ki, özümçün hansı daha dəqiqdir, onu da sizə çatdıraram.

Bir də istiyirəm, Nizami məsələsi ilə bağlı deyim. Bilirsiz, Nizaminin poemalarına, yəni əsərlərinə, bu əsərlərin janrına roman demək, yəqin ki, olar... Ona görə ki, bunlar həqiqətən romandır. Indi niyə poema deyirlər, ona görə ki, vaxtilə bu janr mənasında “roman” sözü şərqdə olmayıb. Mən mütəxəssis deyiləm, tam sadə dillə onun izahını verirəm.

Mən sadəcə naşirəm, amma bir balaca ədəbiyyatdan başım çıxır. Hər dövrün alimi yazıçının sənətindən bəhrələnib və öz dövrünün, zamanının maraqlı çərçivəsindən ona baxır. Bu gün, müasir XXI əsrinin insanı üçün hansı məqamlar maraqlıdırsa, biz klassiklərimizin əsərlərinə baxanda çox təbii ki, istəsək də, istəməsək də daha çox o məqamları görəciyik. Onlar bizimçün iri planda qabağımıza çıxacaq. Bu o demək deyil, başqa məqamlar görünmür. Görünəcək, amma əsas bunlar olacaq.

O mənada mənə elə gəlir ki, İradə xanımın da qeyd etdiyi kimi roman demək olar Nizaminin epik əsərlərinə. Bayaq, müzakirədən əvvəl Fəridlə fikir mübadiləsi apardıq. Bunların özü də, Nizaminin poemaları, “Xəmsə”dəki əsərlər hamısı birmənalı deyil. Yəni, biri var “Xosrov və Şirin”, “Leyli və Məcnun” - mən də yüz faiz cəsarətlə deyə bilərəm romandır. Sabah bəlkə XXII əsrdə bir başqa janr, sənin sözünə qüvvət, bir ad da çıxa bilər və ona da uyğun ola bilər. O əsrin tənqidçiləri də ona o janrın adını qoya bilərlər. Amma “Sirlər Xəzinəsi”nə mən roman deyə bilmirəm.

Səadət Şıxıyeva: İntiqam müəllim, o məqalələrdə İradə xanım Nizaminin dörd əsərini nəzərdə tutub, “Sirlər xəzinəsi”nə İradə xanım da roman demir.

İntiqam Qasımzadə: Bəli, çox düz. Ona görə ki, bunlar birmənalı deyil, yəni hamısı fərqləndirilməlidir və İradə xanım da nə yaxşı ki, fərqləndirir. Həssas və dəqiq müşahidələri, təhlilləri var. Mən sizi təbrik edirəm, çox danışmaq istəmirəm. Kaş belə kitabların sayı çox olsun. Sizin neçə illik zəhmətinizin bəhrəsidir bu kitab. Gələcək kitablarınızı gözləyirik.

Vaqif Sultanlı: Bu kitabın yazılmasında, kitaba daxil yazıların oxucu auditoriyasına çatdırılmasında Azər Turanın də rolu var. Azər Turanın "Ədbiyyat qəzeti"ndə açdığı diskussiyalar, müzakirələr, onların qəzetə çıxarılması bu kitabın bəlkə həcmcə böyüməsinə də səbəb olub.

Azər Turan: Bir neçə gün bundan əvvəl keçirilən tədbirdə dediyim fikri bir daha xatırlatmaq məcburiyyətində qalıram. Iki il yeddi ay bundan əvvəl “Ədəbiyyat qəzeti”nə baş redaktor təyin olunanda təxminən ondan üç il əvvəl oxuduğum bir müsahibəni xatırladım.

Iradə xanım Musayeva müsahibə vermişdi. Və belə bir sualla çıxış eləyirdi ki, “Ədəbiyyat qəzeti”nin canındakı 80 illik qorxunu kim çıxaracaq?”. Mən baş redaktor olduğum ilk günlərdə İradə Musayevanı tapdım, zəng vurdum. Dedim ki, İradə xanım, buyurun gəlin “Ədəbiyyat qəzeti”nin canındakı 80 illik qorxunu siz özünüz çıxarın. İradə xanımla bizim yaradıcılıq əməkdaşlığımız belə başladı.

Burda taftalogiyadan danışıldı. Mən məsuliyyətlə deyirəmi, iki il yeddi aydır ki, Azərbaycan ədəbiyyatını təmsil eləyən “Ədəbiyyat qəzeti”ndə İradə Musayevanın, Rüstəm Kamalın, Məti Osmanoğlunun, Nizami Cəfərovun, Elnarə Akimovanın və başqa tənqidçilərimizin varlığı hesabına Azərbaycan ədəbi tənqidində “taftalogiya janrı” ləğv olunur.

Əli bəy Hüseynzadənin bir məqaləsi var: “İntiqad ediyoruz, intiqad olunuyoruz”. Bir tənqidi məqalə Azərbaycanda milli ideologiyanın yaranmasına səbəb olub. Bir tənqidçi, yəni ədəbi prosesi olmayan bir mühitin tənqidçisi bir tənqidi məqaləsində milli ideologiyamızın əsasını qoyur. O milli ideologiyamız, bir tənqidi məqalədən nəşət tapan milli ideologiyamız bu gun bizim dövlətimizin bayrağında əks olunur. Dövlətimizin bayrağındakı o üç rəngin nəzəriyyəsi bir ədəbi tənqidi məqalənin ehtivasında mümkün olub.

Əli bəy Hüseynzadənin “İntiqad ediyoruz, intiqad olunuyoruz” məqaləsində Vaqif müəllim, sizin xüsusən çox gözəl bildiyiniz məsələlərə toxunur, fədailik məsələsinə. Deyirdi ki, fədai lazımdır... “Bizə deyirlər ki, çirkablara daş atmıyın, çirkab üzərinizə sıçrar, amma çirkab boğazımıza çatdı. Çirkablara daş atılmalıdır, çirkabları tibbin imkan verdiyi bütün vasitələrlə yandırıb kül edincəyə qədər məhv etməliyik. Çirkablara daş atmalıyıq, qayalar yuvarlatmalıyıq, fədai lazımdır fədai, yüksəklərə sıçrayan, çirkablardan qorxmayan fədai. Türk qanlı, islam imanlı, firəng fikirli, avropa qiyafətli fədai”.

Yəni, bir tənqidi məqalədə istifadə olunan bu tezis sonralar, ümumiyyətlə, milli ideologiyanın əsasına çevrilib.

Mən İradə Musayevanı həmin fədai tənqidçilərdən biri hesab eliyirəm. Iradə xanımın yazılarında yanaşma çox fərqlidir. Mən o yanaşmaya hörmətlə yanaşıram. Nə üçün? Bilirsiz, o, məsələyə darvinizm konteksindən də baxa bilir, imtina eliyə də bilir o kontekstdən. Nəsimiyə baxışlarında irfan qatı ön planda olur. Asif Əfəndiyevlə bağlı bir yazısında mən o məqama xüsusi diqqət yetirdim. Bilirsiz, həmişə ədəbi proses olmur. 1847-ci ildə “Rus ədəbiyyatına bir nəzər” adlı məqalə yazmışdı Belinski. Deyirdi ki, “doğrudur, bu ildə nəfis əsərlər yarandı, gözəl əsərlər yarandı, amma ədəbiyyata yön verən əsərlər olmadı”. O il, təsəvvür edək, 1847-ci ildə Belinskinin məhz məqaləsinin adında ehtiva olunan ildə, məsələn, Turgenevin, Gertsenin əsərləri çap olunmuşdur. Və Belinski bu əsərləri “nəfis” adlandırırdı, gözəl əsərlər hesab edirdi onları, amma “ədəbiyyata yön verən əsərlər deyil” - deyirdi. İradə Musayevanın tənqidçilik fəaliyyəti ədəbiyyata yön verən əsərlərin meydana çıxmasına təkan vermək amacı güdür. İradə xanımın bu kitabı, bilmirəm bunu necə ifadə eliyim, amma çox xoşbəxtəm ki, mənim gözlərimin qabağında yaranıb.

Bəzən oldu ki, İradə xanım bizdən incidi, küsdü, yazmadı. Mən ona dəfələrlə məktub yazdım ki, İradə xanım, yazın. Qəzetlə əməkdaşlıq müddətində bəlkə Iradə xanım qədər mənimlə vuruşan, savaşan ikinci bir müəlif olmayıb. Yazırdı ki, “nöqtəmə toxunma, vergülümə toxunma, bu cümləni çıxartma”... Amma bizim qəzetdə İradə Musayeva qədər də çap olunan ikinci bir tənqidçi olmayıb. İradə Musayeva qədər yazıları rezonans doğuran və təbii ki, həm də əks-rezonans doğuran ikinci tənqidçi də yoxdur.

İradə Musayeva ilə biz bu iki il yeddi aylıq yolu bu şəkildə gəldik və mənə elə gəlir ki, artıq Azərbaycanda yeni bir ədəbi dalğanın, yeni bir ədəbi təmayülün əsasları qoyulur, o əsasların içində də İradə Musayevanın xidməti danılmazdır.

O təmələ qoyulan mötəbər daşlardan biri İradə Musayevanın adı ilə bağlıdır. İradə Musayeva tənqidinin bu bünövrədə xüsusi mövqeyi var və mənə elə gəlir ki, əlli ildən sonra Azərbaycanın bugünki ədəbiyyatını təhlil edəndə, mütləq İradə Musayevanın xidmətlərini nəzərə alacaqlar, xatırlayacaqlar. Əslində mən daha çox danışa bilərəm İradə Musayevanın yaradıcılığı haqqında. Amma mənə elə gəlir ki, çıxışımı bu fikirlə tamamlasam daha gozəldir. Əli bəy Hüseynzadənin bir sözü də vardı. Deyirdi ki, tənqid lazımdır, amma tənqidçi kim olsun? Əli bəydən 110 il sonra bu suala belə cavab vermək olar: Bəli, tənqid lazımdır, tənqidçi İradə Musayeva olsun, Rütəm Kamal olsun, Məti Osmanoğlu olsun, Elnarə Akimova olsun.

Vaqif Sultanlı: Bizim tərcümə ədəbiyyatımızın təbliğində çox ciddi rolu olan Kamran bəy Nəzirliyə söz verək.

Kamran Nəzirli: Çox qısa danışacam, çünki İradə xanımın bu kitabı haqqında öz fikirlərimi bir yazımda yazmışam. Amma bu həcmdə, bu formatda mən birinci dəfədir ki ədəbiyyatşünaslıq, ədəbi tənqid vəsaitinə rast gəlirəm. Son iyirmi ildə yadıma gəlmir ki, ədəbiyyatşünaslığımız haqqında, ədəbi tənqid haqqında belə kitab meydana gəlsin. Ondan əvvəl də olmayıb bu həcmdə və sanbalda.

Adətən, kitabı oxuyanda birinci annotasiyasına baxırıq. Əgər ön söz varsa, kitabın ön sözündən başlayırıq oxumağa. Bu kitabı da kitab maqazinindən aldım, baxdım və gördüm ki, ön söz də, fəsillərin adı da çox diqqətçəkəndir. “Ön söz”ün müəllifi akademik, bizim hörmətli ziyalımız Rafael Hüseynovdur. Elə ilk cümlə məni apardı öz dalınca. Rafael müəllim belə bir giriş cümləsi yazmışdı: “Hər göz eyni cür görmür”. Beləcə başladım oxumağa, fikirlər çəkdi məni apardı, “ön söz”də axırıncı cümlə isə belə idi: “Bünövrəsi dürüst olana zaval yoxdur”.

İradə xanımın tənqidi görüşləri, məqalələri ilə hardasa 3-4 ilə yaxındır tanışam. Mən gördüm ki, Rafael müəllim o qədər mükəmməl, o qədər dürüst təhlil eləyib, daha mənə söz qalmadı...

Buradakı çıxışlara bir əlavə etmək istəyirəm. Mən düzü, son iyirmi ildə “ədəbi ədəbli tənqid”i İradə xanımın yaradıcılığında gördüm. Yəni, qərəzsiz tənqid də ola bilər, mükəmməl, dürüst tənqid də. Tənqidin əsası vicdandır. Gərək ədəbi məhsulu təhlil edərkən vicdanını qoyasan ortalığa. Ona əsaslanıb bir söz deyə biləsən.

Bu kitabda İradə xanım elmi-fəlsəfi, elmi-publisitik üslublu yazılara da çox yer verib. Bu, əsərin populyar dildə anlaşılması üçün bir zəmindir. Mən, ümumiyyətlə, tənqid haqqında heç vaxt yazmamışam. Birinci dəfə Seyfulla Əsədulayev vardı, ümumdünya tənqid şurasının üzvü, onun bir “Sosializm realizmi” kitabı çıxmışdı. Bir kupedə getdim Kiyevə onunla, təsadüfi bir xoşbəxlik idi mənimçün. Mənə verdi ki, bu kitabı sənə bağışlayıram. Dedim yazacam bu kitabdan, Seyfulla müəllim. Seyfulla müəllim dedi ki, sən tənqidçi deyilsən, sən necə yaza bilərsən? Mən də qürurlandım. Cavan oğlan idim, qürurlandım, dedim ki, mən Asif Əfəndiyevin məktəbindən çıxmışam. O dedi ki, yox, Asif Əfəndiyev tənqidçi deyil, Asif Əfəndiyev esseist və estetikdir. Onun o qiymətləndirməsində mən nə ikrah gördüm, nə də rəğbət. Orda soyuq hökm var idi. Nəsə, yazdım. Yazı “525 -ci qəzet”də çap olundu.

Mən müqayisə elədim, İradə xanımın bütün yazılarında elə bil həmin o soyuq hökm var. Yəni, tənqidçini xarakterizə edən onun həm yazılarını, həm şəxsiyyətini, həm onun ortaya qoyduğu məhsulu xarakterizə edən bir cizgi də elə o soyuq hokmdür. Mən bax, bunu dəyərləndirdim. Bir də İradə xanım kitabda bizim kölgədə qalmış müəllifləri ortalığa qoyub, təhlil eliyib. Belə deyək, qayğısızlıq haqqında qayğıyla danışmaq... Tənqidçi üçün çox böyük dəyərdi. Yəni, Salam Sarvandı, Eldar Baxışdı, bizim gənclərimiz var. O gənclər də görmək istiyirlər özlərini ədəbi tənqiddə. Onlar ədəbi məhsullar ortaya qoyublar, amma o ədəbi məhsula qiymət verən lazımdı. Özü də dürüst qiymət verən lazımdı. Bir cəhət də budu, mən onu təqdir edirəm.

İradə xanım yanaşmasında, qiymətləndirməsində dürüstdür, dəqiqdir, məntiqlidir.Yanaşmalarda onun arqumentləri çox güclüdür. Adam var tənqid eləyir, deyir bu, pisdi. Amma İradə xanım deyir ki, bu əsər ona görə yaxşı deyil ki, bu, bu qüsurları var, faktlılıq, arqumentliliklə əsaslandırır. Tənqidçi də var deyir ki, qatıq qaradır, qaradır ki, qaradır. Hətta yanaşmanın özündə də bir az estetika olmalıdır.

Mən kitabı oxuyanda çox təsirləndim, həm də ona görə ki, mənim də adım çəkilib bir neçə yerdə. Düzü, mən əvvəllər bu şeylərə fikir verən adam deyildim. Yəni, mənə elə gəlirdi ki, elə başını sal aşağı, işini gör, kim nə deyər, deyər də. Amma 3-4 il bundan qabaq mənə bir şair kitab verdi, beş kilo idi. Bundan beş dəfə böyük idi. Açdım kitabı, gördüm ki, üç akademik əlli səhifə ön söz yazıb. Mən ənənəvi olaraq başladım ön sözləri oxudum, oxudum, gördüm ki, xalq şairləri, xalq yazıçıları hərəsi bir rəy yazıb kitaba. Sonra başladım o şeirləri oxumağa, inanın, bir misra tapmadım ki, şeir adına layiq olsun. Yəni, tərifi o qədər bizim gözümüzdən salıblar ki, mən artıq o şeylərə elə-belə baxıram.

Amma baxdım gördüm ki, doğrudan da mənim xırda bir əməyimə, tərcüməmə, İradə xanım da xoş sözlər deyib, qiymət verib. Mən də Azər bəyin o fikri ilə razıyam ki, İradə xanımın bu kitabı yaşayacaq. Özü də yaşasın! Kitabı da yaşasın! Bundan yalnız ədəbiyyatımız qazanar.

Vaqif Sultanlı: Doğru qeyd elədi Kamran müəllim. İradə xanımın yazılarında maraqlı müşahidələr var. Bilirsiz də, ədəbiyyatda müşahidə bu gun əsas yerdə duran məqamlardan biridir. Çox təəssüf ki, bizim o nəzəriyyə kitablarında müşahidə ilə bağlı, bədii yaradıcılıqda müşahidə ilə bağlı heç bir məqama rast gəlinmir.

Məsələn, bu tədqiqatda, İradə xanımın kitabında “bölgələrdə Azərbaycan ədəbiyyatı” məsələsinə, yanaşmasına tənqidi bir münasibət var. Həmin maraqlı yanaşma və haqlı tənqidi qeydlər də diqqətimi çəkdi.. Bizdə, qəribədir ki, bu adda kitab da yazırlar, akademiyada tədqiqat da aparırlar. “Bölgələrdə Azərbaycan ədəbiyyatı”. Bu gülməli bir şeydir. Məsələn, belə təsəvvür eləyək ki, bizim ədəbiyyat tariximizə bunu tətbiq edirik, Nizami Gəncəvi Gəncədə olub. Ya Sabir Şamaxıda olub. Bu gün ya dünya ədəbiyyatına tətbiq eləyək bu prinsipi, Kafka hansısa ölkənin filan yerində yaşayıb, filan yerdə doğulub. Əyalət formasında ədəbiyyata yanaşmaq olmaz. Xüsusən indiki dövrdə. O dövrdə heç mətbuat yox idi. İndiki kimi kürəsəlləşmə, qloballaşma anlayışı da yox idi, heç o zaman bunu demədilər. Belə bir dövrdə “Bölgələrdə Azərbaycan ədəbiyyatı” anlayışını ortaya atasan və bunu da xüsusi bir tədqiqat formasında araşdırasan. Bu gülünc bir şeydi və İradə xanımın da çox dəqiq müşahidəsi ilə buna münasibət bildirilib. Elə bizim çox dəyərli belə mübahisələrdə çox böyük rolu olan və müzakirəni də bizdən daha əvvəl başlamış bizim dəyərli dostumuz Rüstəm bəyə söz verək. Rüstəm Kamala. Buyurun!

Rüstəm Kamal: Vaqif müəllim, çox sağ olun, İradə xanım çox sağ olsun ki, onun bu kitabı, bu əsəri bizi bir masa arxasına, bir yerə, bir məclisə, bir ziyafətə yığıb ədəbiyyatımız barəsində polemikaya, söz deməyə, dərdləşməyə imkan yaratdı. Çünki Azərbaycan ədəbiyyatının problemləri çoxdur. Deyəcəksiz ki, dünyada problemi olmayan ölkə də yoxdur, ədəbiyyat da yoxdur. Ancaq bizim həm ədəbiyyatşünaslıq sahəsində, həm ədəbi-mədəni düşüncə ilə bağlı digər sahələrdə çoxlu problemlərimiz var. Yəni, bu ədəbiyyatın reklamı, bunun tərcüməsi, bunun dünyaya çıxması məsələləri, hamısı problemdir bu gün. Çıxması lazımdımı, lazım deyilmi, bəlkə də elə yerində otursun, kimə lazımdısa gəlib öyrənsin bu ölkəni də, ədəbiyyatı da çıxsın getsin. Yəni, mən düşünürəm, görəsən, Sinqapurda, Koreyada və başqa yerlərdə də belə problemlər varmı? Onların ədəbiyyatı Azərbaycanda oxunurmu? Ümumiyyətlə, ədəbiyyatımızın dünyaya çıxıb-çıxmaması sualı aktual olmalıdırmı? Bax, İradə Musayevanın “XXI əsrdən baxış: ədəbi tənqid və bədii söz” kitabında bu sualın da cavabı var müəyyən məqamlarda.

İradə xanımın bu kitabı müxtəlif məqalələrdən ibarətdir və hətta ora müsahibə janrı da daxil edilib. Hərçənd mən o möhtəşəm məqalələrin ardınca istəməzdim müsahibələri getsin. Ancaq müsahibələrin bir-ikisini oxuduqdan sonra gördüm ki, orda qaldırılan məsələlər elə məqalələrdə qaldırılan məsələləri də bir növ tamamlayır. Yəni, müsahibə bölməsindəki ədəbi söhbətlər də elə ədəbiyyat, ədəbi tənqid, ümumilikdə ədəbiyyatşünaslıq məsələləridir. Ona görə də bu bütöv bir kitabdır. Klassik Azərbaycan ədəbiyyatı, dünya ədəbiyyatı, tərcümə problemləri, ədəbiyyatşünaslığın aktual problemləri, müasir poeziya, roman janrının nəzəri-metodoloji problemləri və s. bu qəbildən olan bölmələrdə xeyli fundamental ədəbi-nəzəri tezislər açıqlanır. Ona görə vurğulamaq istəyirəm ki, bu 724 səhifədən ibarət məqalələr toplusu açıq kitabdır. Açıq kitabdır, o mənada ki, yəni qapalı konsepsiya deyil, qapalı kitab deyil. Sənin müzakirən üçün, fikirlərini söyləmək, fikir mübadiləsi aparmaq üçün açıqdır. Və bu kitabın da inanıram ki, əhəmiyyəti ondan ibarətdir. Və bizim ölkədə bu saat bizim ədəbi orqanların da fəaliyyəti nəticəsində son vaxtlar Azərbaycan ədəbiyyatından (mən bilmirəm ədəbi tənqidlə ədəbiyyatşünaslığın sınırları hardadı) ədəbi prosesdən çox yazılır. Yazırsan, amma bugünki ədəbi proses sabah ədəbiyyat tarixidir. Bir müddətdən sonra ədəbiyyat tarixinin tərkib hissəsidir. Yəni, bu da bir sualdır ki, bu gün bizdə gedən canlı ədəbi proseslə sabah ədəbiyyat tarixi olacaq sahənin fərqi nədədir? Tarix nədir? Ədəbiyyat tarixi də prosesi nəzərdə tutur, burda xronologiya var və s. Yəni bu tarixin özü də nə vaxtsa canlı proses olub, indi daşlaşıb, süxurlaşıb, muzeydədi, dərslikdədir...

Mən fikirləşirəm ki, bu gün kimdən yazırıqsa, on ildən sonra, beş ildən sonra canlı klassik kimi, ölü klassik kimi ədəbiyyat tarixinə düşəcək və bu da ədəbiyyat tarixi olacaq. Ona görə mən düzünü deyim ki, ədəbi prosesin obrazı, tərifi bilmirəm necə izah olunmalıdır. Yəni, Azərbaycanda ədəbi prosesin mən tam obrazını görə bilmirəm. Düzdür, hamımız yazırıq, çap olunuruq, müəyyən reaksiyalar olur və s. İradə Musayeva bugünkü ədəbi prosesi canlandıran imzalardandır.

Bu kitabın bir gözəl cəhəti də ondadır ki, oradakı Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı materialları yazıçılar tərəfindən, ədəbi camia tərəfindən oxunur. Əslində tənqid, tənqidçilik qeyri-rentabelli sahədir. Əslində, bəlkə də tənqidçilərin sayı da çox olmamalıdır. Yəni, tənqidçi yazıçıdan, şairdən sayca az olmalıdır. Həm maddiyyat baxımından sayı az olmalıdır, həm intellektual baxımdan sayı az olmalıdır. Hər cəhətdən tənqidçinin sayı az olmalıdır. Tutaq ki, 500 şairə 1 tənqidçi oldu kifayətdir. Ya iki tənqidçi oldu bəsdir. Bütün dünyada da belədir. Və sayı az olanları, dəyərliləri də qorumaq lazımdır. Və bizdə də son vaxtlar, ədəbiyyat məqalələri ədəbiyyatşünaslıq yazıları açıq deyirəm ki, oxunaqlı olub, maraqlı olub. Həmin maraqlı imzalardan biri, bugünkü ədəbi söhbətimizin qəhrəmanı İradə xanımdır. Onun yazıları və Məti Osmanoğlunun yazılarını şair də oxuyur, orta məktəb müəllimi də oxuyur, akademik də oxuyur. Yəni hamı oxuyur. Iyirmi il bundan qabaq on beş il bundan qabaq bu mütaliə yox idi. Bu çox düşündürücüdür və gözəldir. Çünki indicə Azər müəllim də dedi, ümumiyyətlə, ədəbiyyatşünaslıq, tənqidi fikir, tənqidi yazılar bir millətin estetik məfkurəsini formalaşdırır. Bu çox mühüm şərtdir. Estetik məfkurə ilə də ideoloji məfkurə arasında məsafə çox yaxındır. Hətta bəzən də bir-birini tamamlayır, ya da hansı hansınınsa bünövrəsi olur. Ya da tərkib hissəsi olur ən azından. Ona görə də tənqidçi ilk növbədə ağıllı olmalıdır. Hətta yazıçının özündən də ağıllı olmalıdır. Istedad Allahdandır, hansı ki bəndəyə aid olan şeydir, demək, ağıllı olmalıdır və savadlı olmalıdır. Onun borcudur. Yəni savadlı deyilsə, ağıllı deyilsə, demək, bu meydanda onun işi yoxdur. Və İradə xanımın da bu kitabında savad görünür. Bizim özəlliyimiz ondadır ki, biz fərqli üsullarda, fərqli üslublarda yazırıq. Bu gözəldir. Mozaika yaranıb. Yəni, Məti Osmanoğlu bir cür yazır, Rüstəm Kamal başqa üslubda yazır, İradə xanım başqa üslubda yazır. Fərqlilikdən bütövlük yaranır. Ancaq tutaq ki, 70-ci illərdə, açıq deyirəm, ölülərin dalınca danışmaq olmasın, sən görürsən ki, üslublar o qədər yaxındır ki, sanki eyni adam yazıb hamısını. Ona görə də indi müxtəliflik özü gözəldir.

İradə xanımı səciyyələndirən üslub nədir? Hər yazısında, hər məqaləsində monoqrafiya düşüncəsinin üslubu var. Bu, monoqrafik düşüncədir.

Səadət Şıxıyeva: Çünki o, balaca məqaləsində də, tezisində də, böyük məqaləsində də problem qoyur.

Rüstəm Kamal: Bəli, problem də əsasən miqyasına görə monoqrafiya düşüncəsi müstəvisində əks olunur. Yəni, bir addımlıq, bir atımlıq deyil. Qəribə bir akademik üslubla bir məqaləyə monoqrafiya mövzusunu, mahiyyətini, siqlətini yerləşdirə bilir.

Bir yazısında görürsən, bir monoqrafiyanın tezisləri gedir. Yəni başqası olsa, tutaq ki, onu genişləndirib böyük bir mətləbə çatdırar.

Onun klassik ədəbiyyatda janrlara münasibəti haqqında da bir-iki cümlə deyim. Mənim fikrimcə, klassik ədəbiyyatın indiki ədəbiyyatdan fərqi ondadır ki, klassik ədəbiyyat kanonik ədəbiyyatdır. Kanonik janrlar sistemidir. Səadət xanım çıxışında dedi ki, necə istəsən ad qoymaq olar, düzü, razılaşmadım. Nə ad qoymaq olacaq? Klassik şeirin janrları var. Adı qoyulub və klassik şairin də cəsarəti çatmazdı, o qanunu pozsun. Klassik şair heç vaxt da məlum qaydanı pozmurdu.

Düzdür, Nizami Gəncəvinin əsərləri bizim roman təfəkkürümüzün konturlarını göstərir. Bu, ayrı söhbətdi. Ancaq Nizami Gəncəvinin “Leyli və Məcnun”una demək, hökm vermək ki, romandır, bu, artıq klassik ədəbiyyatın janr nəzəriyyəsi sisteminə müdaxilə deməkdir. Çünki o, tarixdir, həmin dövrün özünün janr sistemi, janr məfkurəsi, janr estetikası var. Hər zaman mübahisə doğura bilən yeganə janr roman janrıdır. Çünki roman XX əsrdə yeganə janrdır ki, hələ də sınırları, konturları, forması bəlli deyil. İnkişaf eləyir, hara istəyir budaqlanır, istəyir şaxələnir, nəyi istəyir daxil eləyir özünə.

Ancaq qalan janrların tarixən artıq oturuşmuş, qəliblənmiş, süxurlaşmış, daşlaşmış qanunları var. Təbii ki, böyük istedadlar olur bəzən, gəlir həmin, tutaq ki, pritça janrını pozur, təmsil janrını pozur, ona nəsə qatır. Bu, ayrı söhbətdi.

Kitabda ədəbiyyatşünaslığın klassik irs problemlərini müasirlik prinsiplərinə əsaslanaraq gündəmə gətirmək cəhdi təqdirəlayiqdir. İradə xanımın bu mövzuları qaldırması mənim çox xoşuma gəldi. Klassik ədəbiyyat adətən sanki, klassik ədəbiyyat mütəxəssislərinin, zarafatla da olsa, belə demək mümkünsə, “monopoliyasında” olduğuna görə mən çox sevinirəm ki, İradə xanım kimi müasir nəzəriyyələri bilən, müasir ədəbiyyatın da içində olan, müasir ədəbiyyatla məşğul bir adam klassik ədəbiyyatı da öz inhisarına ala bilir, orda da öz sözünü deyə bilir.

Bir-iki məsələyə də toxunardım əgər icazəniz varsa. Bir məqaləsi tezis şəklində yazılıb. Nəzəri yazıdır. “İtirilmiş nəsil” məsələsi ilə bağlı maraqlı məqalədir. Nə üçün bu məqaləni vurğuladım? Bu mövzu da ədəbiyyatımızın və ədəbiyyatşünaslığımızın mübahisəli ədəbi söhbətidir. Əslində, dilimizə düşmüş “itirilmiş nəsil” anlayışı, termini alman ədəbiyyatına, Avropa ədəbiyyatına çox şamil olunur. Amma bizdə “itirilmiş nəsil” anlayışı bir qədər fərqli, bir az təhrif olunmuş şəkildə polemika mövzusu olur. Bəzən orda-burda, küncdə-bucaqda, çayxanada aidiyyatsız müəlliflər deyirlər ki, “mən itirilmiş nəslin nümayəndəsiyəm”. Niyə? Yəni ona tutaq ki, orden vermiyiblər, kitabı çox çap olunmayıb, ya beş tənqidçi haqqında yazmayıb, özünü bu cəhətdən bədbəxt sayır, dərdli, talesiz bir adam imici yaradır özünə.

Ancaq İradə xanım kitabdakı məqaləsində həmin anlayışı yaxşı izah edir. O gənclərin, o adamların ki, 19-20 yaşı müharibəyə, müharibənin qanlı-qadalı məqamlarına düşür, bu, itirilmiş nəsildir. Gəncliyi, ömrünün ən mənalı, yaşanmalı dövrü puç olub gedir. Təəssüf ki bizdə müharibə olsa da, xoşbəxtlikdən bu xalq müharibəni görsə də, xahiş eləyirəm xoşbəxtlik sözünü ciddi qəbul edin. Çünki mən fikirləşirəm ki, müharibə bir millət üçün həm də immunitetdir. Onu yoxlamaqdır, sınaqdan keçirməkdir. Milləti başqa cür necə yoxlamaq olar? Və bu şans da yaranmışdı, biz istəməsək belə... Mən də istəmirəm müharibə olsun, ancaq şans, tarix sənə o fürsəti verdi, sınanmaq, özünü tanımaq fürsətini. Ancaq qəribədir ki, bu müharibə, Qarabağ müharibəsi nə həmin “itirilmiş nəsli” gətirə bildi ədəbiyyata, nə də o müharibənin səngər nəmişliyini, barıt iyisini verən əsərlərini... Yoxdur! Bu dəqiqə uşaqlara oxutdurmaq üçün ədəbi səviyyəsi yüksək olan müharibə şeiri yoxdu.

Hətta mən orta məktəb üçün dərslik yazırdım, şairlərin bəzilərinə dedim ki, müharibə ilə, Qarabağla bağlı şeirlər verin, siz təsəvvür eləyin 30 şeir gəldi, biri yaramadı. İradə xanımın kitabında ədəbiyyatımızda Qarabağ problematikası mövzusu da geniş işlənib.

Sonda bir məqaləsi ilə bağlı da fikir bildirmək isrtəyirəm. Əslində bu tədbirimiz təqdimat xarakterli olsa, adəti üzrə gərək müsbət fikirlər söyləyək, yox, müzakirədirsə, təhlillər, polemik fikirlər də olmalıdır. Amma ciddi bir ədəbiyyat söhbəti getdiyi üçün bu gün burada, bir məqama da qısaca toxunum.

Kitabda “Azərbaycan yazısının estetik, yaxud da siyasi mövqeyi” məqaləsi var. Maraqlı problemdir, düşündürücü ədəbi məsələdir. Məqaləni diqqətlə oxudum. Hərdən fikirləşirəm ki, estetika özü unudulmuş etikadır. Yəni, ədəbiyyata çevrilmiş, obraza çevrilmiş etikadır, yazıçının estetikası onun elə etikasından irəli gəlir. Azərbaycan yazıçısının siyasi mövqeyi ilə onun etik mövqeyi harda özünü ifadə edə bilir, harda kəsişir? Yəni çox maraqlı kateqoriyadır. Mən çox sevinirəm ki, İradə xanım, siz o problemi qoydunuz və mən fikirləşirəm ki, gələcəkdə bu məsələ ayrıca prinsipial mövzu kimi də qaldırıla bilər, nəzəri problem kimi də. Siyasi mövqe ilə estetik mövqenin kəsişdiyi yer haradır? Və ya nə qədər aktualdır? Bu, çox maraqlı yanaşmadır. Mən sonda bu kitaba görə, İradə xanım, sizi təbrik edirəm. Bu, monoqrafiyadır. Burda sistemlilik var, metodoloji-nəzəri bir sistem var başdan ayağa. Düzdür, bəzi məqalələrin yerini dəqiqləşdirmək daha yaxşı olardı. Tutaq ki, Svetlana Alekseyeviç haqqındakı məqalə ilə bir cavan Azərbaycan şairinin haqqındakı yazının yanaşı düşməsi bəlkə də qəribə görünə bilər və s.

Əhəmiyyətli məsələlərdən biri də odur ki, tənqidçi kitabda müxtəlif araşdırmalar üçün çoxlu mövzular verib. Kitabın özündə isə bir sistemlilik var, bir bütövlük var.Fəsillər arasında da qəribə məntiqi keçidlər var ki, mənim xoşuma gəldi... Nəhayət, İradə xanım, bu, xüsusən xanım ədəbiyyatşünaslara, xanım tədqiqatçılara, ümumiyyətlə, tədqiqatçıların hamısına aiddir, tənqidçidə, tədqiqatçıda bir filoloji mədəniyyət olmalıdır. Yazısında, üslubunda, düşüncəsində filoloji mədəniyyət. Təəssüf ki, bizdə buna əməl edən müəlliflər azdır. İradə Musayevada bu şərt gözlənilir. Fikrini, tənqidini sərt, kəskin deyə bilər, amma həmin filoloji mədəniyyət səddini keçmir, qeyri-etik ifadələr işlətmir. Bəzən kimsə bəyan eləyir ki, sadə yazırıq, ay qardaş, sən primitiv yazırsan. Primitiv yazmaqla sadə yazmaq fərqli şeylərdir. Bizdə çobansayağı, primitiv yazanlar deyir ki, mən xalq dilində yazıram.

Sən filoloqsan, elmlər doktorusan, bu elmin də özünün təfəkkür sistemi var. Bunun xüsusi dil-üslub qanunları var. Bunun öz mədəniyyəti var. Filoloji mədəniyyət maneraları var. Ona görə də mən çox sevinirəm ki, sizin oturuşmuş, mükəmməl, filoloji mədəniyyətiniz var bu yazılarda, hətta müsahibələrdə də, ədəbi söhbətlərdə də bu mədəniyyət açıqca hiss olunur.

Bu kitabı doktorluq dissertasiyası kimi də qəbul etmək olar, fikrimcə... Davamı gəlsin, İradə xanım...

Vaqif Sultanlı: Rüstəm müəllim burda böyük əhəmiyyəti olan, ciddi bir məsələyə toxundu. Yazıçının mövqeyi ilə bağlı. Mənim yadıma gəlir, Çingiz Hüseynovdan bir müsahibə götürmüşdüm. Müsahibədə onun belə bir fikri vardı. Deyirdi ki, yazıçı hakimiyyətə qarşı müqavimətli olmalıdır, yazıçı öz xalqının hətta zamanı keçmiş və onun inkişafına əngəl olan dəyərlərinə qarşı da müxalifətdə olmalıdır. Yəni, müxalif ruh olmayanda ədəbbiyyatın inkişafı mümkün deyil.O yazını bizim dəyərli ziyalımız, klassik və müasir ədəbiyyatın gözəl bilicisi, ədəbiyyat nəzəriyyəsi ilə bağlı çox yaxşı, necə deyərlər, səviyyəli məqalələr müəllifi Məti Osmanoğlu çap elətdirmişdi. “Gənclik” jurnalında və tərcümə də elətdirib “Literaturnı Azerbaycan” jurnalında... Buyurun, Məti müəllim.

Məti Osmanoğlu: Mənim əlimdə sözün həqiqi mənasında həm elmi baxımdan ciddi, həm də mənəvi cəhətdən çox ağır, qiymətli bir kitab var. İradə xanımın “XXI əsrdən baxış: ədəbi söz və bədii tənqid” kitabı bu gün Azərbaycan ədəbiyyatı, Azərbaycan ictimaiyyəti üçün, mənə elə gəliri, çox lazımlı və aktual olan məsələlərin demək olar ki, hamısını əhatə eləyir. Yəni, bu kitabda həm klassik ədəbiyyatımız, dünya ədəbiyyatı, müasir ədəbi proses və Azərbaycan ədəbiyyatının ayrı-ayrı nümayəndələrinin yaradıcılığı haqqında son dərəcə qiymətli materiallar yer alıb.

Əvvəla, tənqid anlayışı ilə bağlı deyim. İntiqam müəllimlə biz Yazıçılar Birliyində bir yerdə işləmişik. O vaxtlar nəsə bizə təxminən avtomobil nəqliyyatına nəzarət eləyən polis kimi baxırdılar. Əgər bir zəif əsər çap olunurdusa, sual olunurdu: “Tənqid hara baxır?”

İdeoloji məsələlərdə belə nəsə düz getmirdisə, həmişə tənqidçiləri tənqid eliyirdilər.. Fəridlə bu barədə söhbət eliyirdik bayaq. O dövrdə müəyyən bir ədəbiyyat salonu var idi sanki. Azərbaycan ədəbiyyatı tutaq ki, “Ulduz” jurnalından ibarət idi, “Literaturnı Azerbaydjan”, “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti var idi. O jurnallarda gedən, o qəzetdə gedən materialları da həmişə nəzarətdə saxlamaq tələb olunurdu Yazıçılar Birliyindən. Ancaq tənqidçi əməyinin özü ikinci dərəcəli əmək idi. Bayaq Rüstəm müəllim bir “rentabellilik” sözü işlətdi. Yəni, tənqidçinin yazısı xırda şriftlə, "səkkizlik"lə getməliydi. Tənqidçinin adı heç vaxt məqalənin üstündə getmirdi, məqalənin aşağısında getməli idi. Tutaq ki, “Azərbaycan”, ya “Ulduz” jurnalında bir nasirin mənasız bir hekayəsi çap olunursa, o nasirin şəkli verilirdi, yanında tərcümeyi halı-filan, tənqidçiyə belə bir komfort yaratmırdılar.

Sonra maddi cəhətdən də, qonarar məsələsində də fərq qoyulurdu. Tənqidçinin aldığı qonarar nasirin aldığı qonarardan qat-qat aşağı idi. Şairin aldığı qonarar ilə isə müqayisə eləmək olmazdı. Yəni, sovet dövründə tənqidçi olmaq sözün həqiqi mənasında fədakarlıq idi. “Rentabelli” sənət deyildi. Məsələn, 70-ci illərdə mən hələ orta məktəbdə oxuyurdum. Bayaq adı xatırlandı burda, Asif Əfəndiyevin. O vaxt məsələn, “Qəm və üsyan”, “Şeyx Nəsrullah əsarəti” esseləri var ki, mənim bu günə qədər yadımdadı. Əli Kərimin şeirləri poeziyamıza hansı yönü verirdisə, Asif Əfəndiyevin esseləri də ədəbiyyatşünaslığa, ədəbi fikirə o yönü verirdi. Yaşar Qarayev var idi, digər ziyalılar var idi, ədəbi proses daim izləniliridi, Elmlər Akademiyasının Ədəbiyyat İnstitutunda müntəzəm müzakirələr keçirilirdi. Ancaq hər halda tənqidçi əməyi ikinci növ əmək sayılırdı. Indi isə tənqidçi əməyinin bir az növünü müəyyənləşdirmək çox çətindi.

Ümumiyyətlə, ədəbiyyatda bu saat kitablarımız bilirsiniz hamınız, çox aşağı tirajla çıxır. Jurnallarımızn tirajı da həmçinin. Yəni biz oxucumuzu itirmişik, ona görə oxucu ilə ədəbiyyatın münasibətini formalaşdırmaq baxımından mənə elə gəlir ki, ciddi problemlər qaldıran ədəbiyyatşünaslıq kitablarına, ədəbiyyatşünaslıq yazılarına və İradə xanımın bu kitabda topladığı əsərlərə çox böyük bir ehtiyac var. Bu kitabı müzakirə eləmək çox çətindi, nə mənada çətindi? Çünki bu kitabda ədəbiyyatın ən qədim problemlərindən tutmuş, ən müasir və bu gün cavan şairlərin yaradıcılığına qədər ehtiva edilən məsələlər əks olunub. Ancaq bəzi məsələlər var ki, ona mənə elə gəlir ki, müzakirə olduğuna görə münasibət bildirməyə dəyər.

Rüstəm müəllim də, Səadət xanım da bayaq maraqlı bir məsələyə toxundular. Nizami Gəncəvinin əsərlərinin janr məsələsi. Çox ciddi bir məsələdir. Tək janr məsələsi deyil, Rüstəm müəllim. Məsələn, Avropa ədəbiyyatşünaslığının qəbul elədiyi realizm anlayışı, romantizim anlayışı. Yəni o ədəbi metod anlayışını avtomatik şəkildə Azərbaycan ədəbiyyatına və şərq ədəbiyyatına tətbiq eləyəndə görürük ki, hesablayanda axırda düz çıxmır. Yaxud, renosans anlayışının özü olsun. Tutaq ki, Avropa renosansı, şərq renosansı, Azərbaycan rennosansı. Bunlar həll olunmamış və bir qədər də ziddiyyətli məsələlərdir...

Əslində, İradə xanımın qaldırdığı, xüsusən də Nizami Gəncəvinin poemaları ilə bağlı məsələlər xüsusi incələmə tələb edir. Bilirik ki, poema da bir janr kimi Nizami Gəncəvinin əsərlərinə sonradan şamil olunub. Bunlar məsnəvilərdir,divan ədəbiyyatına aid bir bədii sistemdir. Qulu Xəlilovun vaxtilə bir məqələsi var idi. Nizami Gəncəvinin əsərlərinin janrı ilə bağlı. İradə xanım da qeyd eləyir, ancaq Qulu müəllimin adı yoxdur kitabda. Digər müəlliflərin adını gördüm, yəni bu İradə xanımdan əvvəl qaldırılmış məsələdir. Ancaq mənə elə gəlir ki, bunun asanlıqla həll eləmək çox çətindir və İradə xanımın kitabının da ən dəyərli cəhətini mən onda hesab eliyirəm ki, bu məsələləri qaldırıb. Yəni, onun qaldırdığı məsələləri ümumi ədəbiyyat həll eləməlidir. Ədəbiyyatın elmi məsələləri ilə məşğul olan institutlar var, akademiyanın institutu var və s. Bunlar həll eləməlidir. Ən ciddi məsələlərdən biri o problemi gündəliyə gətirməkdir.

Digər bir məsələ Füzulinin əsərlərinin tədrisi ilə bağlıdır ki, İradə xanım bunu da tədrisin, ali və orta məktəblərdə ədəbiyyat proqramlarının, dərsliklərin problemi kimi qaldırır. İradə xanım, siz son dərəcə maraqlı bir məsələ qaldırmısınız. Yalnız Füzulinin “Leyli Məcnun” əsərini təhlil eləmək yox, bunu necə tədris eləmək məsələsini... Bu yanaşma ədəbi tənqiddə yeni tendensiya kimi əhəmiyyətlidir. Bu, mənə elə gəlir ki, çox aktual məsələdir. Yalnız orta məktəbdə yox, universitetdə tədrisin özündə də bu gün çox uyğunsuzluqlar özünü göstərməkdədir. Bu uyğunsuzluqların bir tərəfi İradə xanımın kitabda göstərdiyi kimi, Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının sırf darvinist, sırf elmi-materialist bir metodologiyaya əsaslanması ilə əlaqədar olub. O ənənə indi də canımızdan çıxmıyıb.

İkinci səbəbi odur ki, islam ədəbiyyatının, islam təfəkkür sisteminin bədii ədəbiyyatda özünü necə təsdiqləməsi barədə bizim kifayət qədər təcrübəmiz yoxdur. Bizim ən böyük günahlarımızdan biri də budur ki, əldə olan təcrübədən düzgün istifadə eləyə bilmirik. Mən çox arzulayardım ki, Elmlər Akademiyası səviyyəsində, lap elə bizim ayrı-ayrı yaradıcılıq təşkilatları səviyyəsində də bu müzakirələri açmaq olar.

Türkiyədə bu sahədə çox maraqlı tədqiqatlar olub. Məsələn, Köpürlüzadənin türk ədəbiyyatı tarixini böyük ehtiyac var ki, bu gün Azərbaycan dilinə tərcümə eləyək və o, bizim ədəbiyyatşünaslıq üçün çox maraqlı qaynaqlardan biri ola bilər. Sonra “Türk ədəbiyyatında ilk mütəsəffiflər” əsəri var. Son dərəcə maraqlı qaynaq ola bilər. Yaxud Əhməd Cəfəroğlu. Onun ədəbiyyat tədqiqatları var. Həmin tədqiqatlardan istifadə eləyə bilərik. Mən baxıram orta məktəbdə axır vaxtlar, ümumiyyətlə, ədəbiyyat normal tədris olunmur. Müəllim yanına göndərilir uşaqlar. Filan söz hansı misradadır, ya filan beyt Füzulinin hansı əsərindədir? A variantıdırmı, B variantıdırmı? Universitetə gələndən sonra isə bəzən tələbələr tərəddüd içərisində qalır, tutaq ki, “Leyli və Məcnun” əsərində filan söz, ya filan qəzəldə sevgili sözü tutaq ki, bu real sevgidirmi, ya Allaha olan sevgidirmi? Yəni bu məsələlər tədrisdə, təhsil sistemində bəsit səviyyəyə endirilib.

Əvvəllər yaxşı tədqiqatçılar var idi. Tutaq ki, Əkrəm Cəfər gözəl bilirdi, həm nəzmi, əruzu-filanı, klassik ədəbiyyatın fəlsəfəsini gözəl bilirdi. Indi bu mütəxəssislər də yoxdur ortada. Ancaq mənə elə gəlir, bu sahədə ciddi tədqiqatlar aparılmalıdır. Həmin tədqiqatlar uşaqların anlayacağı səviyyədə, məktəblərdə məktəb dərsliklərinə düşməlidir. Nəsiminin də tədrisi, təbliği yalnış təhlilləri ilə bağlı məsələ qaldırır İradə xanım. Bir neçə məqalə həsr edib ona. Bütün bunlar ciddi məsələlər kimi ədəbiyyatşünaslığın gündəminə gəlməli, bu şəkildə, müəyyən bir elmi sistemə əsaslanmalıdır.

Tədris metodları özfəaliyyət şəklində olmamalıdır. Mütəxəssislərlə məsləhətləşmək təcrübəsi axır vaxtlar təəssüf ki, yoxdur. Iradə xanım, sizi təbrik eləyirəm bu qiymətli kitab üçün.

Vaqif Sultanlı: Hörmətli ziyalımız Qulu Məhərrəmli də müzakirəmizin iştirakçısıdır.

Qulu Məhərrəmli: Burda çox dəyərli tənqidçilərimiz, ədəbiyyatşünaslarımız əyləşib. Mən onların yanında nəsə fərqli bir fikir deyəcəyimi düşünmürəm.

Amma mən tədbirin formatı ilə bağlı fikrimi bildirmək istəyirəm, ilk növədə. Bu, “Azərkitab”a aid bir təklifdir, əslində. Burda gözəl, qiymətli fikirlər deyilir. Təkcə İradə Musayevanın kitabı haqqında yox, həm də günün ədəbi mənzərəsi, elmi-nəzəri məsələlər və sair mühüm problemlərlə bağlı... Bunların hamısı havaya gedir. Mən bu “Azərkitab” üçün birinci təklifi eləmək istəyirəm ki, burda deyilən fikirləri daha geniş auditoriyaya yayımlamaq üçün niyə bir, ya iki kamera qoyulmasın, heç olmasa internetlə yayımlanmasın? Çünki bu işin həvəskarları var, bura gəlməyən insanlar var. Həmin o dediyiniz bölgədə bəlkə bununla bağlı elan verilsə, baxa bilərdilər.

Bunu piyar baxımından deyirəm, bu, çox vacibdir. Çünki dövrün sürəti, sistemi, formatı, yanaşması fərqli ola bilir. Həqiqətən gözəl danışılır.

İntiqam Qasımzadə: Qulu müəllim, düz buyurursunuz. Amma belə ədəbi müzakirələr elə gözlənilməz, təbii axarla maraqlı olur. Kameralar qarşısında bəlkə bu cür maraqlı ədəbiyyat söhbəti alınmazdı...

Qulu Məhərrəmli: İntiqam müəllim, deməzdim... Qulaq asanda, o dəqiqə görünür ki, çıxışçılar çox ciddi hazırlaşıb, kitabı diqqətlə oxuyublar, çox gözəl fikirlər deyirlər. Müzakirə obyekti ədəbi tənqid və İradə xanımın kitabıdır. Amma bunlar, bu gözəl söhbət niyə itməlidir? Niyə bunlar tutaq ki, düşünən adam üçün elmi-nəzəri materiala çevrilməməlidir. Nəticə çıxarılmamalıdır. İnsan ömrünü həsr eləyir, gecəsini- gündüzünü biri-birinə qatır və bu cür gözəl əsər qoyur ortaya, bu sanbalda, bu dəyərdə. Sadəcə olaraq bunun yayılması baxımından deyirəm. Düzdür, biz sosial şəbəkədə məlumatı yayımlayacağıq, yazılacaq, şəkillər gedəcək və s. Amma bunlar vizual itkidir. Baxılır və dərhal da nəzərdən itir. Yerdə nə qalır? Buxara çevriləndən sonra yerdə qalan damcılar var. Onlar beyinə hopurmu? Ədəbi düşüncə üçün məhsula çevrilirmi?

Burda deyilən fikirlərin hamısında, həqiqətən, şəxsən mənim qavraya bilmədiyim, nüanslarını düşünə bilmədiyim çox incə məqamlar var. Çox gözəl ədəbiyyat söhbəti gedir. Tənqidlə bağlı Məti Osmanoğlu maraqlı faktlar açıqladı. Məncə, sovet dövründə tənqidçilər daha hörmətli idi. İndi də hörmətlidir, amma, məncə, onlar ictimai fikrə təsir eləyə bilirdilər, ictimai rezonans yaranırdı. Hər hansı bir əsər haqqında tutaq ki, ya Bəkir Nəbiyev, ya Şirindil Alışanov, ya Rüstəm Kamal bir tənqidi material yazırdı, o dərhal cəmiyyətdə rezonans doğururdu, niyə? Çünki tənqidçi sözünün çatdığı insanlar vardı. O ictimai qınağa da çevrilə bilirdi, ictimai fikrə təsir də eləyə bilirdi və bunları yönləndirə bilirdi. Bu və ya başqa mənada bir az çəkingənlik yaradırdı. Mənim dostum Kamran bəy deyir ki, böyük kitablar buraxırlar, ora üç nəfər akademik giriş sözü yazır, bunlar hamısı doğrudur, gerçəklikdir. Niyə bunlar belə baş verir? Niyə akademiklər, mən güman eliyirəm ki, Azərbaycanda akademiklərin üçdə ikisi, ümumiyyətlə, silinməlidir, bu cür akademiklər bu millətə heç nə vermir, bunlar ictimai düşüncəyə, ədəbi düşüncəyə, ictimai fikrə, ümumiyyətlə, heç nə vermir.

Əksinə, düşüncəni korlamaqla məşğuldular. İctimai əxlaqın mənəvi-ekoloji mühitini korlamaqla. Bu cür yalançı, saxtakar, ikiüzlü, riyakar rəylər ədəbiyyata heç nə vermir. Yalandan başqa. Və o yalan da tirajlanır o kitabların vasitəsilə. Niyə bu kitablar meydana çıxır? Ona görə ki, pulu olan, imkanı olan, obyektləri olan, mülklər və əmlaklar ələ keçirmiş insanlar həm də mənəvi sferada obyektlər, yerlər tutmağa çalışırlar. Bunlar mənəvi sahəyə nüfuz eləmək istəyən adamlardır. Bunlara rəy lazımdır, bunlara ədəbi fikrə təsir eləyə bilən insanlar lazımdır, sırf müsbət rəylər lazımdır. Ona görə o akademiklərə rəy yazdırılır, desinlər ki, “mənə filan akademik rəy verib”. İradə xanım kimi adamlar bunlara sipər çəkməsə, Səadət xanım kimi adamlar bunları tənqid etməsə, Rüstəm Kamal buna etiraz eləməsə, bunlar o şəkildə davam eləyər...

Belə kitabların müzakirəsi vacibdir. Məqsəd mahiyyət etibarı ilə ondan ibarətdir ki, təkcə burda deyil, ədəbi camiədə də hamı bilir, mən də bilirəm ki, İradə xanım vicdanlı və dürüst tənqidçidir. Burda əyləşənlərin hamısı bunu bilir və deyir. Bu müzakirələr ictimaiyyət üçündür. İctimai fikrə təsir eləmək üçündür həm də. Düşüncə, düşünənlər üçündür... Bəli, müzakirələrdəki təhlillər də yaddaşlara hopur, nə vaxtsa yeri gələndə bir adam orda istənilən məqaləni tapır və bunu məqamı düşəndə məqaləsində sitatlar şəklində dəyərləndirir. Amma söhbət ondan gedir ki, ədəbi prosesə biz nə dərəcə təsir eləyə bilirik... Ona görə mən düşünürəm ki, Rüstəm müəllim deyəndə ki, tənqidçi ağıllı olmalıdır. Məsələn, mənim üçün tənqidçinin ağıllı olmağı böyük kriteriya deyil. Tənqidçi ağıllı olsa daha yaxşıdır. Amma tənqidçi mütləq dürüst olmalıdır, vicdanlı olmalıdır, istedadlı olmalıdır, qərəzsiz olmalıdır. Belinskinin məşhur formulirovkası var tənqidlə bağlı ki, obyektiv tənqid nədir?

1. Mən sənə yaltaqlanmıram; 2. Mənim səndən umacağım yoxdur; 3. Mən qərəzsizəm. Bu qərəzsizlik əslində vicdan göstəricisidir. Tənqid lazımdı, öz də bəzən çox sərt tənqid lazımdır. O sərt tənqid o predmetə uyğun seçiləndə müəyyən effekt verir. İradə Musayevanın tənqidləri kimi.

Sovet dövründə mən uzun illər AzTVdə işləmişəm. Mənim bioqrafiyamın ləkəli nöqtələrindən biri də dırnaqarası odur ki, uzun illər orda işləmişəm, məsələn, müsiqinin təbliği ilə bağlı, ədəbiyyatın təbliği ilə bağlı konkret kriteriyalar vardı. Bilinirdi ki, bu özfəaliyyətdir, bilinirdi ki, bu simfonik musiqidir, bilinirdi ki, bu xalq müsiqisidir, bilinirdi ki, bu peşəkar estradadır. Bunlar olmayanda, aləm bir-birinə qatışanda üstəgəl onu çözələmiyəndə o prosesləri tənqidçi gözüylə, peşəkar gözüylə baxıb rəflərə qoymayanda insanlara elə gəlir ki, doğrudan da ədəbiyyat budur.

Siz o faktı bilirsiz, yəni mən bu proseslərin şahidi olduğum üçün deyirəm. Orta məktəbdə inşa yazdırırlar ki, siz kim olacaqsız? Qızların əksəriyyəti yazır ki, biz Aygün Kazımova, oğlanlar da yazır ki, Faiq Ağayev olacığıq.

İndi bu bax itirilmiş nəsil deyirsiz, itirilmiş nəsil, itirilmiş düşüncə, tətbiq olunmayan bilik odur. Ona görə mən elə bilirəm ki, bu gün Azərbaycana çox vicdanlı, obyektiv, istedadlı tənqidçilər lazımdır. Tənqid eləmək, düz deyirsiz, adama hörmət gətirmir, inciyirlər, küsürlər. Amma mən baxmışam, o kitabda bir neçə məqaləni oxumuşam. Bəzilərini də yaxşı dərk eləmədiyim üçün iki dəfə oxumuşam. Müəyyən nöqtələri, müəyyən fikirləri qavramaq üçün bunları süzgəcdən keçirirəm və görürəm ki, insanın niyyəti düzdürsə, tənqidin, sözün dərəcəsi nə qədər kəskin olur-olsun, o hər halda xeyirlidir. Çox vaxt təsir eləyə bilən dərman acı olur, amma o xəstəliyi sağalda bilir. Hesab eləyirəm ki, İradə xanım kimi tənqidçilərin əsəri, yazıları, məqalələri o ədəbiyyatın yaralarını, xəstəliklərini sağaltmaq üçündür.

Mən sizə uğurlar arzulayıram, arzu eliyirəm ki, daima belə yaxşı yazasınız və biz də onları oxuyub, ədəbiyyatla bağlı biliklərimizi təkmilləşdirək.

Sonda onu da deyim, Rusiyada Murakaminin əsərlərini başlayıblar buraxmağa. Özü də “Murakami-manya” - belə bir silsilə ilə buraxırlar bu kitabları. Bir neçəsini də mən əldə eləmişəm, oxuyuram. O ilk əsərini yazanda özünə sual verir: mən hansı janrı seçim, hansı formadan istifadə eləyim, necə təhkiyə götürüm? Sonra deyir: Yapon klassik ədəbiyyatı mənə bu işdə komək eləmir. Yapon tənqidi, ümumiyyətlə, yol göstərə bilmir. Bax, bu stildən kənara çıxsam, nə baş verər və s. Ona görə o başladı özü bildiyi kimi yazmağa və bu gün bütün Avropa necə ki, yapon hokkuları, bayatı tipli hokkular Avropa şeirinə obrazlılıq gətirdi, qafiyə sistemini demək olar ki, qopardı, çıxardı. Eyni zamanda, Murakaminin yazdıqlarının təsiri ilə başladılar Avropada o stildə nəsr əsərləri yaratmağa. Ona görə tənqidin gücü çoxdur. Tənqid yol göstərməsə də, hər halda zərərli yolu deyir ki, bu yolla getmək olmaz.

Vaqif Sultanlı: Ədəbiyyat elə cazibədar sahədir ki, adam diplomat da olar, hətta dini işlərlə də məşğul ola bilər. Amma görəcəksən ki, yenə qəlbi ədəbiyyata bağlıdır. Belə şəxslərdən biri də bizim bugünki tədbirimizdə iştirak eləyən hörmətli ziyalımız Səyyad Arandır.

Səyyad Aran: Elə bir az sadə, səmimi olsun deyə oturduğum yerdən danışım. Vaqif müəllim, mən özümü peşəkar oxucu hesab eləyirəm. Atam ədəbiyyat müəllimi olub. Məktəbə gedirdi-gəlirdi. Qayıdıb gəlib tut ağacının altındakı çarpayıda ya qəzet, ya kitab oxuyurdu. Beynimdə belə bir fikir formalaşmışdı ki, deyəsən, elə həyat budur. İnsan hansısa işə gedir (amma iş nədir onu bilmirdim, məktəb işidir, müəllimlikdir, həkimlikdir, hələ onu anlamırdım), iş də budur ki, gedib-gəlirsən, qayıdıb gələndə mütləq cibində qəzet, ya da əlində kitab olmalıdır. Onu da ağacın altında oturub oxumalısan.

Bu gün mən bu yaşımın xeyli ixtiyar çağında on-on iki qəzet oxuyuram, qəzetləri qurtarandan sonra da on birdən başlayıram saytları oxumağa. Bu mənada mən İradə xanım haqqında oxucu kimi danışıram. Xahiş eliyirəm bunu nəzərə alasız.

Mən İradə xanımın, yeri gəlmişkən, tək İradə xanımın yox, hörmətli Rüstəm müəllimin də, Məti Osmanoğlunun da, Nizami Cəfərovun, Elnarə Akimovanın və başqalarının da ən fəal oxucularından biriyəm. Təbii mənəvi aclığımın qarşısını bu cür alıram. Iradə xanım, sizin də yazılarınızı bu cür oxuyuram. Mənə, əvvəla çox sevindiricidir ki, Azərbaycan ədəbi tənqidində son dərəcə istedadlı nümayəndələr yetişib. Bu, danılmaz şəkildə müstəqilliyin verdiyi töhvədir. Yaşımı xatırladaraq deyirəm ki, oxuyurduq Məmməd Arifin, Məmməd Cəfərin, Cəfər Cəfərovun və başqalarının əsərlərini. Onlar da adətən nə gizlədək, dövr belə idi, ya yazılmamış qayda-qanun belə idi, titullulardan daha çox yazırdılar. Xalq yazıçılarından, xalq şairlərindən...

Biz o zaman dövrümüzə uyğun ədəbi tənqidin nümayəndələri olaraq Nadir Cabbarovu tanıdıq, təbii ki, Asif Əfəndiyevi daha çox tanıdıq. Onun “Müdriklik səlahiyyəti” kitabı bizim stolüstü kitabımız idi. Heyrətlə oxuyurduq. Bir dəfə, 1970-ci il idi, bizim filologiya fakültəsinin uşaqları bulvarda gəzirdi, Asif Əfəndiyevi gördük, onun kitabı haqqında “Müdrik görünmək naminə” kimi istehzalı adla “Azərbaycan” jurnalında bir məqalə çap olunmuşdu. Müəllifi Şahnəzər Hüseynov idi. Bizim də içimiz yanır ki, onun bu yazıya münasibətini bilək. Axı, Asif əfəndiyev orijinal insandır, həm də tənqidçidir. Dedik ki, “Asif müəllim, niyə ona cavab vermirsiz?” Asif müəllim rəhmətlik dedi ki, “mən onu müəllif saymıram!”. 70-ci ildə bu ifadə bzim üçün atalar sözü, son dərəcə müdrik bir ifadə kimi səsləndi ki, Allah, bu nə dedi?

47 il bundan qabaqdan danışıram. İfadə bizi dəli elədi və öz aramızda bir söhbət olanda zarafatyana bu fikri işlədirdik. Kimsə kiminsə haqqında kəskin tənqidi söz deyəndə, deyirdik ki, filankəs deyir ki, sən filansan amma mən onu müəllif hesab eləmirəm...

İradə Musayeva tənqidində məni özünə çəkən nədir? Iradə xanımın müəyyən bir qisim, eyni adamlardan ibarət tədqiqat obyekti yoxdur. İradə xanımın dövrün klassik yazıçılarından tutmuş, bax bu yanımda oturmuş Alpay Azərə, Fəridə Hüseynə, Şərif Ağayara qədər geniş tədqiqat obyekti var. Bunların heç biri adı-sanı böyük olan xalq yazıçılarından, şairlərdən fərqləndirilərək təhlil edilmir. Onun üçün status - istedad göstəricisi deyil. Yadıma hörmətli İntiqam Qasımzadənin hələ də o cavabın tapa bilmədiyi sual düşdü. Layiq olmayanlara belə yazı həsr etmək əziyyəti.

Biz Nizaminin, Nəsiminin, Fizulinin, Xaqaninin böyüklüyünü nədən bilirik? Onlarla eyni dövrdə yaşayan adamların əsərlərilə müqayisədə. Ədəbiyyat tarixində məlumdur ki, 400 “Leyli və Məcnun” poeması yazılıb. Amma onlardan ikisi, üçü ədəbiyyatda qaldı. Yenə də burda yadıma Elçinin məşhur bir fikri düşür. Ya 1970-ci il idi, ya 1969-cu il idi. “Ulduz” jurnalında oxudum. Deyir, atamla söhbət eləyirdim. Rəflərdəki Dostoyevski, yunan ədəbiyyatı nümayəndələri, rus ədəbiyyatı klassikləri və dünya ədəbiyyatı nümayəndələrinin kitablarını göstərib dedim ki, “ata, bizim bu qədər dahilərlə müqayisədə yazmağa ehtiyacımız varmı? Bizim əsərlərimiz qalacaqmı? Bizim əsərlərimizi oxuyan olacaqmı? Bu nəhənglərlə müqayisədə?” Atam dedi ki, “hər halda hər bir dövrün qələm əhli öz dövrünün səlnaməçisidir. O öz dövrünün gücü çatan qədər bədii mənzərəsini yaratmağa borcludur. Indi kim qalacaq, kim gedəcək o zamanın işidir. Amma o həmin şəxs (tənqidçiləri nəzərdə tuturdu) o ədəbi prosesi izləməli və ona öz qiymətini verməlidir. Düzdür, sovet dövründə belə bir zarafatyana ifadə yaranmışdı ki, “tənqidçi-yazıçının xətrinə dəyən oxucudur". Bilmirəm yadınızdadımı? Belə bir ifadə var idi.

Azər Turan: Jül Renarın fikridir.

Səyyad Aran: Bəli, Azər müəllim... Əslində tənqidçilər olmasa, ümumiyyətlə, ədəbi prosesin və bədii məhsulun qiymətləndiricisi qəti ola bilməz. Yazıçı yazıçı haqqında nə yazır yazsın, o dost sözüdür. Dost münasibətidir. Tənqidçinin münasibəti peşəkar münasibətdir. Əsərin fabulasından tutmuş bütün texniki tərəflərinə hər cür prosesləri həm ədəbiyyatşünaslıq nöqteyi-nəzərindən, həm də ki, profeseonal bir rakursdan ifadə eləyən və ortaya çıxaran tənqidçidir.

İradə xanım mənim üçün müasir ədəbi prosesin bu cür nümayəndələrindən biridir. Çünki mən onun peşəkar oxucusuyam. Mən peşəkar oxucuyam. Bundan başqa bir qabiliyyətim yoxdur. Bütün bu yazıları oxuyuram və yanaşma tərzinə, bədii əsərə verilən, sözün yaxşı mənasında və bir neçə mənada qiymətə ciddi yanaşıram və görürəm ki, bir çox proseslərdə doğrudur, dqzgün qiymətdir.

Puşkin yaradıcılığını Belinskidən ayrı təsəvvür eləmək olmaz. Azərbaycan ədəbiyyatının sovet dövrünü belə deyim, necə ki klassik xalq yazıçılarının yaradıcılığını Məmməd Arif, Məmməd Cəfərdən kənarda təsəvvür eləmək olmaz...

İradə xanım, yazın-yaradın sizə uğurlar diləyirəm və sonda bunu da vurğulamaq istəyirəm, bilin ki, sizin yazılarınızın həqiqətən, yolunu gözləyən mənim kimi oxucularınız var, özü də bunların sayı çox-çox çoxdur...

Vaqif Sultanlı: Indi Fərid Hüseyn danışacaq. Gənc olsa da, onu təqdim eləməyə ehtiyac yoxdur və başqalarından fərqli olaraq bu kitabda onun haqqında məqalə də var.

Fərid Hüseyn: Mənim üçün İradə xanımın üstün keyfiyyəti ondan ibarətdir ki, mətbuatda daim imzasın gözlədiyim adamlardandır. O mənada ki, ayrı-ayrı ikrahdoğurucu, imzasını bihörmət edən bəzi tənqidçilər kimi yazılar yazmayıb. Onun yazılarını adam gözləyir, saytda görəndə qaşını turşudub səhifəni aşağı eləmirsən. Həmişə bu üstün keyfiyyətinə görə İradə xanımın yazılarını oxuyuram.

Başqa bir cəhət də var, məsələn, ədəbi tənqiddə elə imzalar var ki, onların kimi sevdiyi illərlə bəlli olmur adama. Məsələn, konkret deyim. Bir də görürsən ki, elə adamdan yazır ki, baxırsan, ondan yazmağa layiqdir, birdən də elə adamdan yazır ki, baxırsan ki, bununla o düz gəlmir. Bunun zövqün tuta bilmirsən illlərlə. Layiqli, layiqsiz – hamı onun tərif obyekti ola bilirsə, deməli, bu adam obyektiv tənqidçi deyil. Adamın xarakterini bilmək üçün onun zövqün bilmək çox önəmlidir. Ola bilməz ki, adam həm Orieli sevsin, həm Kortasarı sevsin. Bu mümkün deyil. Tamam başqa-başqa şeylərdir...

İradə xanımın, məsələn, yazdığı imzalara baxanda onların arasında bağlılıq görmək olur. Bilirsən ki, İradə Musayeva Salam Sarvanı niyə sevir, Eldar Baxışı niyə sevir və onunla paralel olaraq o ictimai motivin əsası olduğu Orieli niyə sevir. Bu zövqü görə bilirsən. Amma elə adamlar da var ki, elə paradoksal imzalardan yazır ki, illərlə onun ədəbi zövqü də bilinmir, ədəbi kimliyi də bilinmir. İradə xanım bu sarıdan müstəsna tənqidçilərimizdən biridir.

Bir məqam da mənim üçün əsas göstəricidir. İradə xanımı təqdir edən adamlar tək bu görüşdə yox, ayrı-ayrı ünvanlarda, ola bilər süfrə arxasında, onun söhbəti gedən yerlərdə hamı istisnasız olaraq bir nöqtəyə gəlir, bir nöqtəni vurğulayırlar ki, ədalətlidir, cəsarətlidir. Belə deyək ki, hətta özünün ədalət hissi olmayan insanlar da onu inkar edə bilmir. Onu bu dərəcədə güclü göstərən xüsusi keyfiyyəti var. O öz ədaləti ilə ədalətsiz insanları belə tərk-silah eləmək gücündədir. Hesab eləyirəm ki, onun tənqidi yaradıcılığının müstəsna keyfiyyəti həm də budur.

Vaqif Sultanlı: Müzakirə sərbəst keçir. Səadət xanımın sözü var, buyurun...

Səadət Şıxıyeva: Burda müzakirələrdə iştirakçıların çoxunun diqqətini roman məsələsi cəlb elədi. Roman məsələsinə bir aydınlıq gətirmək istəyirəm. Hətta Rüstəm müəllim bir az məni ittiham da elədi ki, mən niyə o termini qəbul edirəm? Termini qəbul etmirəm, Rüstəm müəllim, o terminin altında duran, o terminin adlandırdığı janrın parametrlərini qəbul edirəm. Bunlar ayrı şeylərdir. Yəni, Nizami özü öz əsərini dastan adlandırıb. Amma bu gün biz ona dastan deyə bilmirik. Çünki xalq dastanlarımızla qarışıq düşə bilər. Ümumiyyətlə, bu nə İradə xanımın, nə mənim günahım deyil ki, bizim ədəbiyyatşünaslığımızın bir janr qarışıqlığı var. Bəzi janrların belə deyək, şərti adlandırılması var. Nizaminin özü əsərini “dastan” adlandırır, biz də - yəni orta əsrlər ədəbiyyatının tədqiqatçıları çox zaman “Leyli və Məcnun”, “Xosrov və Şirin”i məhəbbət dastanı kimi adlandırırıq. Məqbuldur. Bu termin istifadə olunur.

Şəxsən mən özüm orta əsrlər, belə deyək, o dırnaqarası sovet termini ilə desəm, “poema”lardan bəhs eliyəndə heç bir zaman “poema” sözündən istifadə etmirəm. Çünki poemanın meyarları, parametrləri, onun tələbləri ilə Nizaminin əsərləri üst-üstə düşmür. Çox ayrıdır. Mən adətən “məsnəvi ədəbiyyatı” deyirəm. “Məsnəvi” sözündən istifadə eləyirəm ki, o, tamamilə doğru termindir. Amma İradə xanımın tədqiqatında diqqətimi cəlb edən iki cəhət oldu. Birincisi, sovet dövründə və bu günəcən də davam edən ənənəyə görə Nizaminin əsərləri “poema” adı altında təqdim olunur. İradə xanım ona etiraz edir. “Poema” deyil. Çünki poemada siz məndən də yaxşı bilirsiz ki, müəllifin subyektiv düşüncələri və lirizm ön planda olur.

Amma Nizaminin əsərlərində epiklik ön plandadır. İradə xanım da onu vurğulayır ki, həmin əsərlərdə təhkiyə epik vüsət bir çox baxımdan roman anlayışına uyğun gəlir. O baxımdan onu məqbul hesab eləyirəm. Bir də biz adətən bir çox janrları Avropadan gəlmə kimi qəbul eləyirik. Və yaxud janrların gəlişini avropayla bağlayırıq. Məsələn, roman belə çıxır ki, bizə çox gec və Avropadan gəlib. İradə xanımda, mən yaxşı mənada təəssüfkeşlik gördüm. O deyir ki, Avropanın sonradan yazmağa başladığı o roman janrının bünövrəsi şərqdə qoyulub. O bünövrəni qoyanlardan biri də Azərbaycan şairi, yəni bizim Nizamimizdi. O mövqeyi, o məqamı bəyəndim. Düşünürəm ki, İradə xanımın o yanaşmasında sağlam bir rüşeym var. İnşallah ki, onu inkişaf elətdirəcək, əsaslandıracaq. Mən bundan sonra da mən Nizaminin əsərinə “roman” deməyəcəm. Amma Nizaminin əsərində romanın xarakterik cəhətləri var. Onu qəbul edirəm.

Rüstəm Kamal: Bu, çox mübahisəli məsələdir. “Roman nədir” hökmünü vermək çətindir. Roman yeganə janrdır ki, XXI əsrdə hələ onun kanonik forması yoxdur. Məsələn, yüz səhifəlik əsərə də roman deyənlər var, dörd-beş yüz səhifəliyə də roman deyənlər var. Mən dedim ki, bu məsələdə problemin qoyuluşu belə ola bilər ki, janra münasibət necə başlaya bilər? Addan tutmuş, özünün ehtiva elədiyi meyarlara qədər. Mən deyirəm ki, orta əsr ədəbiyyatının janr baxımından və ad baxımından artıq oturuşmuş bir sistemi var, bu, bir paradiqmadır. İstəsək də, istəməsək də...

“Dastan” da fars sözüdür. Onların da anlayışı, məzmunu sonra da bizim şifahi ədəbiyyata gəlib keçib. Dastan janrı.... Yəni onu da mübahisə eləmək olar. Ancaq Nizami Gəncəvi özünün yazdığı əsərllərin estetik mənbəyini də göstərir. Deyir, məsələn, Sənaidən gəlir. Sənainin də nə yazdığını bilirsiniz. O xətt Xaqani də gəlib çıxıb.

Mənim üçün çox maraqlıdır, bilirsiniz hansı klassik əsərin janrı? Mübahisə doğurmalıdır, məsələn, Xaqaninin, “Töhvətül-İraqeyn” əsəri. Mübahisə üçün çox maraqlıdır. Hətta deyim ki, ləzzətli bir məcradır, təmayüldür Xaqaninin əsərləri. Ancaq düz buyurursunuz ki, Səadət xanım, rus ədəbiyyatşünaslığının anlaşılmaz yalnış münasibəti var janr məsələsində. O təsirdəndir ki, onlar şərq mənşəli əsərləri “poema” adı altında təsnifləndirmişlər. Hətta Axundovun Puşkinə həsr etdiyi qəsidəni belə “poema” adı ilə təqdim ediblər. Biz də onlardan götürüb yenidən öz əsərimizi o adla qəbul edib ədəbiyyat dərsliklərimizə salırıq. Testlərdə də o cür düşür: Axundovun şərq poeması... Mirzə Fətəli Axundov ayrı ad qoyub. Forma qəsidə formasıdır. Qəsidə də bizim şərq ədəbiyyatımızın köküdür.

Bilirik, biz özümüz o təsirdən qurtula bilmirik. Bizi yoluxdurublar janr xəstəliyinə. Janrın təsnifat xəstəliyinə. Ona görə də mən fikirləşirəm ki, janr baxımından klassik ədəbiyyata yanaşanda (yanaşmaq da lazımdır, əslində) ziddiyyətli məsələlərlə üzləşəcəyik. Mən ona görə dedim ki, İradə xanım problemi doğru olaraq qaldırıb, ancaq bütün minillik ədəbiyyat o cəhətdən təftiş olunmalıdır. Məsələn, bizdə qoşma adının ədəbiyyat təfəkkürümüzdə, yaddaşımızda maksimum yüz yaşı var. Yüz əlli yaşı olsun. Yəni XVIII əsrdə qoşma sözü leksikonda yox idi, lüğətdə yox idi. Vaqif ona “qafiyə” deyirdi. XVIII əsrdə o janrın adı “qafiyə”dir. Indi biz “qafiyə” adlandırmırıq, biz qoşma deyirik. Gəraylı.

Türk ədəbiyyatında həmin formada, həmin ölçüdə, həmin fəlsəfədə, həmin fəlsəfi refleksiyada hamısında türklər ona ayrı ad deyir. Bir millət, iki dövlətik. Bir millətdən olan ədəbiyyat eyni formaya dədələrinin gətirdiyi adı deyir. Bizim də dədəmiz eynidir. O janr da eyni dədəmizin yaratdığı janrdır. Necə olur ayrı adla gedir? Biz ona “gəraylı” deyirk. Və açıq deyirəm, müxtəlif fantaziyalarla, müxtəlif psevda-filoloji fantaziyalarla da əsaslandırmağa çalışırıq ki, “gəraylı” sözü - bir Gəray tayfası olub, onun adından götürülüb. Sonra başqa janrlar haqqında deyirlər ki, bir Bayat tayfası olub, bir nə bilim başqa tayfa olub. Bizdə də neçə tayfa var, bu nə qədər güclü xalqdır ki, hər tayfa da özünə janr yaradır?

Belə çıxır ki, tayfa çəkilən kimi, yəni özünü təcrid eliyib deyir ki, bu mənim janrımdı, buna dəyməyin. Janr yaratmaq bəyəm tayfa məsələsidir? Dünyada analoqu olmayan şeydir ki, janrı tayfa yaratsın. Bunu hardan uydurublar, kim uydurub?

Hələ də virus kimi nəzəriyyə kitablarında baş alıb gedir. Aşıqşünaslıq kitabları başdan ayağa doludur belə yanlışlıqlarla. Bu saz havasının da yaranma səbəbi var, bu niyə dünyadan təcrid olunur? Türkünün də yaranması var, adların da dəyişkənliyi var, indi də görürsən bir eldə, bir bölgədə bu hava ayrı cür adlanır, sonra onun bəxti gətirir xalqın yaddaşında o cür qalır. Elə deyilmi? Yəni yemək növləri kimi və s. Eyni yeməyə bir yerdə “şalanpır” deyirlər, bir yerdə isə başqa ad. Halbuki forması eynidir, sadəcə olaraq biri İrana yaxındır, biri Turana... Adlar müxtəlifdir.

Ona görə biz kökü bilməliyik, o janrın da kökü var, tarixi var. Hər janr özü tarixdir. Janr özü zamanın yaradılışı idi, tarixin yaradılışı idi. Ona görə də tarixi, semantikanı bilməliyik həm də.

Ancaq mən də bir oxucu kimi hardasa içimdə razılaşa bilmirəm ki, orta əsrlərin adları bəlli olan janrlarına başqa cür baxaq... Azərbaycanın janr sistemində, tipologiyasında problem çoxdur. Bizdə mifologiya çoxdur. Sonuncu cümləmi deyirəm. Bəli, müasir ədəbiyyatda, Səadət xanım, poeziyadan danışmaq bir qədər çətindir. Niyəsini bilirəm. Çünki klassik ədəbiyyatda meyarlar sistemi bəlli idi. Sistem vardı, hamı bilirdi ki, Füzulinin şeirinə hansı yöndən yanaşmaq lazımdır. Orta əsrlər nəzəri qanunları o ölçünü, o meyarı, o kriteriyanı, o şeiri təhlil eliyir. İndi elə deyil. Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında meyarlar sistemi yaradılmalıdır, məsələn, Salam Sarvan şeirində təhlilin nəzəri qanunları kifayət qədər mükəmməl deyil, ya Ələkbər Salahzadənin şeiri sərbəst şeirdir? Sərbəstdir, amma nəzəri baxımdan qanunları kifayət qədər əsaslandırıla bilmir.

Bir sözlə, bizim ədəbiyyatşünaslığın həddindən çox problemləri, görməli işləri, yazılmalı kitabları var. Nə yaxşı ki, İradə Musayeva kimi tədqiqatçımız da var və onun bu cür sanballı, dəyərli kitabı var ki, bizi də belə dil-dil ötməyə, can yanğısı ilə danışmağa vadar edir.

Kamil Allahyarov: Bir məsələyə münasibət bildirim. Nəzm və ya nəsr dili ilə roman yazmaq məsələsinə... Klassik ədəbiyyatda ənənə olub, yüksək mətləblərdən gərək yüksək dildə danışasan. “Yüksək dil” isə şeir forması sayılırdı qədimdən. Allahlardan danışanda, padişahlardan danışanda həmin “yüksək dil”, nəzm dili istifadə olunurdu. Nəsr dili adi danışıq dili statusunda idi. Ona görə böyük həcmli epik təhkiyələr, şeir intonasiyası, pafosu ilə söylənilirdi. Antik dünya ədəbiyyatında və eləcə də bizim klassik ədiblərimizdə bu ənənə qorunub. Baxın, ədəbiyyat tariximizə, böyük dastanlar şeirlə yazılıb. Uzun müddət davam edən ədəbi ənənədir bu.

Yəni, Nizaminin epik əsərlərinin nəzmlə yazılması, poema, ya roman məsələsinə aydınlıq gətirmək üçün deyirəm bunu. Nəsrlə yazmaq ənənəsini XIX əsrdə Avropadan götürdük. Mahiyyətcə, məzmunca geniş həyat lövhələrindən bəhs eləyən əsərlər nəzmlə yazılsa da, epik təfəkkür məsələsi var. Mahiyyətcə birdir, ancaq klassik ədəbiyyatda mənzum şeir formasında yazıblar. Əslində, “mənzum roman” düzgün ifadədir. Bu şeirlərə gəlincə, ümumiyyətlə, öz-özünə aydındır ki, nə üçün bunlar şeirlə yazılır. Müəllif həmin o geniş həyat lövhələrini nəsr dililə daha yaxşı deyə bilər, öz fikrini daha yaxşı ifadə eləyə bilər. Şeir dili onu sıxışdırır - qafiyəsi, vəzni və s.

Eynilə bizim dram əsərlərində də belədir. Mənzum dramlar, nəsrlə yazılan dramlar və s. Bəlkə də bu mətnlərin şeirlə yazılmasına ehtiyac yoxdur. Nəsrlə müəllif düşüncələrini daha yaxşı ifadə edə, oxucu da daha yaxşı qavraya bilər. Söhbət məzmundan gedir, şeiriyyətdən yox. Əsl şeir lirik şeirlərdir. Bunu artıq şeiriyyətsiz demək mümkün deyil. Biz oxumuşuq ki, əsərin məzmunu əsasdı, forması ikinci dərəcəlidir. Şeiriyyətə diqqət artdıqca yazı prosesində, istər-istəməz məzmuna xələl gəlir. Əsas oxucunu cəlb eləyən şeirdir. Bu baxımdan Nizaminin əsərlərinə “mənzum roman” demək daha məntiqlidir...

Vaqif Sultanlı: Müzakirəmizdə çıxış etmək istəyən bir qonağımız da var. Rus ədəbiyyatını, klassik Azərbaycan ədəbiyyatını yaxşı bilən, İradə Musayeva imzasını mətbuatdan izləyən, pedaqoji elmlər üzrə fəlsəfə doktoru Sevda Tağıyeva.

Sevda Tağıyeva: Təşəkkür edirəm. Amma belə bir müzakirədə, Azərbaycanda tanınmış ziyalıların, ədəbiyyatçıların, filoloqların yanında danışmaq mənim üçün çətindir. Ona görə mən bir az qısa danışacam. Düşünürəm ki, insanın şəxsi keyfiyyətləri onun sənətində çox mühim rol oynayır. Peşə kimi seçdiyi sahədə hansı uğuru qazanırsa, hesab edirəm ki, insanın bax, orda həmin mənəvi keyfiyyətlərin rolu var.

İradə xanımı 15 ilə yaxındır ki, tanıyıram, onunla bir universitetdə çalışmışıq. Universitetdə uzun illər dekan, tədris işləri üzrə prorektor vəzifəsində çalışıb. Təbii ki, İradə xanıma hansı səhəni tapşırsalar orda böyük uğur qazanacaq, buna mən əminəm. Lakin mən onun tədris sahəsində çalışdığı vaxtlarda da hiss eləyirdim ki, o öz sənətinə o qədər bağlıdır ki, vəzifədən imkan tapıb, sözün həqiqi mənasında qaçmaq istiyirdi. Ona tapşırılan vəzifədən uzaqlaşıb ədəbiyyatda, ədəbi tənqid sahəsində çalışmaq istəyirdi. Azad olmaq istəyirdi, çünki ədəbiyyata o qədər bağlı idi ki, ona vaxt ayırmaq arzusundaydı.

Vəzifə də insanı təbii ki, məşğul eləyir və bəzən insanı özünün sevdiyi peşəyə həsr eləməkdən yəni yaradıcılıqdan uzaqlaşdırır.

Nəhayəti, İradə xanım, demək olar ki, bu gün tam əmin oldum ki, qatıldı öz sevdiyi sahəyə. Və möhkəm bağlanıb peşəsinə, ortaya artıq öz işini, bu həcmdə ədəbiyyatşünaslıq kitabını çıxarıb. Belə bir əsərlə bu gün müzakirədə İradə xanımın dəyərləndirilməsi mənə qürur gətirdi. Onu tanıdığım üçün mən qürur hissi keçirirəm və bu gün bir daha nəyə əmin oldum.. Istəyirdim bunu sizinlə bölüşəm. İradə xanım həyatda çox ədalətli, çox mərd qadındır. Çox cəsarətli qadındır. İş yoldaşı kimi illərlə bunun şahidi olmuşam və o heç dəyişmədi, daha doğrusu, onu dəyişmək mümkün olmaz, sözün əsil mənasında xarakterdir, iradəli və mübarizdir.

Mənim sadaladığım keyfiyyətlərin sahibidir bu xanım. Müsbət xarakteri onun ədəbi tənqidinə sirayət edib və bu yaradıcılıq, onun tənqidinin xarakteri də müəyyən mənada Azərbaycan ədəbiyyatının, ədəbi tənqidinin simasını saflaşdırmaq, durulaşdırmaq missiyasını reallaşdırıb. Bu nəcib xanım Azərbaycanın bu gün minlərlə gənc qızlarına örnək olan Azərbaycan qadınıdır. Əxlaqı və elmi təfəkkürü onun bu keyfiyyətləri ilə vəhdətdə birləşib. Onun dəyərləri, yüksək insani keyfiyyətləri bu gün mən mübaliğəsiz deyə bilərəm ki, nümunəvi Azərbaycan qadını statusuna gətirib çıxarıb. Məhz o cür xanımların televiziyadan, efirdən çıxışlarını eşitməlidir gənclər.

Bayaq Qulu müəllim toxundu bu nüansa. Cəmiyyətə, gəncliyə öz şəxsiyyəti ilə örnək ola bilmək məsələsinə. Mən nədən bu gün bir rahatlıq hiss etdim? Bu cür keyfiyyətli insanların tənqidçi olmağı ədəbiyyata çox şey verir. Ona görə dedim ki, şəxsi keyfiyyətlər bəzən sənətə çox böyük təsir göstərir. Məddahlıqdan uzaq bir ədəbiyyatçı, tənqidçi meydana çıxır. Biz tənqidi məqalələri maraqla açırıq ki, oxuyaq, amma çox zaman nə ilə rastlaşırıq? Yalnız tərif, tərif... Bu cür liberal, miyanə yanaşmalar bezdirib artıq oxucuları. Ötən əsrdə, bizim gəncliyimizin keçdiyi ötən əsrdə də olub, bu gün də var bu məddahlıq, bu tərif. Bundan hamı bezib.

Bayaq çox düzgün dedi bizim gənc şairimiz Fərid Hüseyn. Doğru və dəqiq səciyyələndirdi o vəziyyəti ki, vərəqləri çevirməkdən yorulur adam. Elə imzaları ötürə-ötürə oxuyuruq mətbuatı. Mən bu gün təbrik edirəm sizi, İradə xanım! Sizin kitabınızı bu gözəl ziyalılarımız düzgün qiymətləndirdi, sizin tənqidi faəaliyyətinizi lazımınca dəyərləndirdilər. Deməli, davam etməyə dəyər...

Vaqif Sultanlı: İndi də İradə xanım danışacaq. Bəlkə də əvvəldə danışsaydı, müzakirənin məzmunu fərqli olardı. Amma bu format da yaxşıdır, fikrimcə. Buyurun, İradə xanım.

İradə Musayeva: Təşəkkür edirəm. Vaqif müəllim sözün həqiqi mənasında mənim müəllimim olub. Bayaq tədbirdən əvvəl xanımla, iş yoldaşımla söhbət edəndə bir misal çəkdim. Dedim ki, son illər bir çox dəyərlər kimi, müəllim-tələbə ünsiyyətindəki etik davranış, mədəniyyət forması da itməkdədir. Müəllimlər öz “öyrətmək” missiyasını da arxaplanlı edib sanki... Amma Vaqif müəllim o aliməqam statusunu tərk etməyənlərdəndir. Universitetə, kafedraya nə vaxt getsəm, onun tələbələri, magistr, ya doktorantları ilə saatlarla işlədiyini görürəm. O hər yerdə müəllimdir. Dərsdə də, dəhlizdə də, küçədə rastlaşsan orda da...

Mən bu gün kitabım haqqında fikirlərini eşitmək istədiyim insanları dəvət etmişdim. Maraqlı idi mənim üçün, görəsən, kitab barəsində, ya mənin tutduğun yol, yaradıcı gedişatım haqqında dövrümüzün tanınmış ziyalıları nə düşünür? Mən elə bir ucdan yazıram, çap olunur, yayımlanır, oxunur, müəyyən reaksiyalar doğurur bu yazılar ədəbi mühitdə, sonra kitab olur və s. Mən doğru yoldayammı? Yəni, buna –mənim durmadan yazmağıma ehtiyac varmı? Yoxsa elə sadəcə imzam görünmək üçün, ya bir müəyyən, belə deyək də, şöhrət demək bir az böyük çıxır, adımın ədəbi camiada çox hallanması üçün, bəlkə bunun üçün yazıram, fərqində olmadan? Bu suallardan yola çıxaraq belə bir ehtiyac duydum ki, həqiqətən də o fikrinə, səmimiyyətinə inandığım adamları bu gün bu masa arxasında br araya gətirim. Yəni imkan daxilində. Daha çox adam ola bilərdi bu müzakirədə, hər halda əsas, çox hörmət bəslədiyim adamların əksəriyyəti gəldi...

Kamil müəllimlə çox qısa bir vaxtda tanış olmuşuq Nizami Gəncəvi adına Milli Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyində. Mən oranın doktorantıyam. Elminə və cəsarətinə, alim mövqeyinə dərin hörmət bəslədiyim insandır. Muzeyin elmi katibi Nuranə xanım Əsədullayeva deyəndə ki, “İradə xanım, Kamil müəllim hər adamın kitabını bəyənmir, ona təqdim edilən kitabların iki-üç səhifəsini vərəqləyib atır kənara çox zaman, amma çox sevinclə, həvəslə sizin kitabınızdan danışır, çox diqqətlə oxuyur... “, düzü fərəhləndim. Onun - elmdə həqiqi elm və ədalət, keyfiyyət axtaran bir professorun kitabımı oxuyarkən “ Bax bu əsil alimdir”-fikri məni özümə qarşı bir az da məsuliyyətli etdi və düzünü desəm, bir az da qürrələndirdi... Hər halda müsbət qiyməti kimdən almaq məsələsinin önəmi çoxdur...

Səadət xanımla “Ədəbiyyat qəzeti”nin redaksiyasında tanış olmuşuq, amma mənim “Ədəbiyyatşünaslığın klassik irs problemi:İ.Nəsimi” adlı silsilə məqalələrim çap olunandan sonra. Ali və orta məktəb dərsliklərində İ.Nəsiminin yalnış, təhrif olunmuş şəkildə tədrisi məsələsindən doğan narahatçılıq yazdırmışdı o məqalələri mənə. Və mən yazı prosesində, xeyli elmi-nəzəri materiallarla tanışlıq zamanı gördüm ki, Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında Nəsimidən yazan 10 adamın 9-u bir, (və çox hallarda yalnış) tərəfədir, Səadət Şıxıyeva isə başqa tərəfə. O imzanı tanıyanda, o yazıları oxuyanda çox təsirləndim. Səadət xanım klassik ədəbiyyat bilicisi, ciddi tədqiqatlar müəllifidir. Və hər kəsin etiraf etdiyi doğru, dürüst alim xarakteri ilə cəsarətli mövqeyini heç nəyə dəyişməyən ləyaqət sahibidir. Daha yüksək məqamlara, imtiyazlara haqqı olan adamdır. Amma həm də “yerində olmayan” adamdır. “Yeində olmayan” ifadəsini, məncə, hamımız başa düşürük hansı anlamda işlədirəm... Onunla elmi, həm də belə demək olarsa, mənəvi əməkdaşlıq mənə təsəlli verir, həqiqətən. Kitabın “Klassik Azərbaycan ədəbiyyatı” bölməsi haqqında bugünkü müzakirədə Kamil Allahyarovun və Səadət Şıxıyevanın müsbət fikirləri məni sevindirdi...

Kitabın bir bölməsi “Tərcümə problemləri” adlanır. Tərcümə məsələsi bu gün ədəbiyyatımızın və ədəbiyyatşünaslığımızın çox böyük və həlli müşkül dərdlərindəndir. Hörmətli Kamran Nəzirli iştirak edir burda. Mən onun tərcümələrindəki keyfiyyəti çox yüksək qiymətləndirirəm. Nobelçi Svetllana Alesieviçin “Müharibənin qadın üçü yoxdur” romanını onun tərcüməsində oxumuşam və Svetlana Aleksieviçin bu əsəri haqqında yazdığım məqalənin sonunda da bunu qeyd etmişdim. Həmin məqaləm Belarusiyada və Rusiyanın bir sıra mətbu orqanlarında çap olundu, mükafat aldı...

Kamran müəllimə hörmətimin bir səbəbi isə onun Azərbaycan-Belarus ədəbi əlaqələrindəki xidmətləri ilə bağlıdır. Ədəbiyyatımızın təbliğatçısı, təəssübkeşi kimi bir çox cavan istedadları, imzası ilə ədəbiyyatımıza hörmət gətirə biləcək insanları bəzən heç o adamların özlərinin xəbəri olmadan belə xarici mətbuata, ədəbi dairələrə təqdim edir. Hər kəsin az qala öz mənafeyi naminə çalışdığı bugünkü ədəbi prosesdə belə təmənnasızlıq, vicdanlılıq, əlbəttə bir mənəviyyat məsələsidir...

Qəribədir ki, bugünkü müzakirənin iştirakçılarında bir mənəvi, ruhi bağlılıq, qohumluq görürəm həm də. Bizim mövzu, ideya, ədəbi narahatlıqlarla əlaqəli yaradıcılıq bağlarımız var. Cavan yazarımız Samirə Əşrəfin bu yaxınlarda Sabir Əhmədli ilə bağlı bir yazısı getdi “Ədəbiyyat qəzeti”ndə. Mən Sabir Əhmədlini ən çox istəyən oxucularından, tələbələrindən biriyəm. Onun haqqında da bir neçə məqaləm var. Amma o yazını o qədər böyük, o qədər səmimi, içdən gələn, doğma bir duyğu ilə yazmışdı ki, məni də təəccübləndirdi və həmin məqaləni elektron variantda bir çox adama göndərdim ki, oxusunlar. Onlar da çox bəyəndilər...

Bayaq Vaqif müəllim dedi ki, cəmiyyət şəxsiyyət çatışmazlığından əziyyət çəkir, amma, Vaqif müəllim, bu gün Azərbaycan cəmiyyəti həm də ziyalısızlıq problemi ilə də üz-üzə dayanıb. Bu mənada bizim barmaqla sayılacaq ziyalılarımız var ki, onlar xalqın yanında, düşünən insanların sözünün yanında olurlar. O dürüst, haqq sözü müdafiə etmək, qorumaq naminə. Məsələn, bu gün hörmətli Qulu Məhərrəmlinin, İntiqam Qasımzadənin bu tədbirdəki iştirakını həmin missiyanın səbəbi kimi qəbul edirəm.

Bu gün ədəbi tənqidin mənzərəsi, böyük əksəriyyət kimi, məni də qane etmir. Savadsızlıq, simasızlıq, yarınmalar, oxucuların da açıqca hiss etdiyi riyakarcasına oyun oynamalar və sair, əlbəttə, bu sahəni hörmətdən salır. Ədəbi tənqiddə çox az imza var ki, həmkar kimi onlarla hesablaşıram. Onlardan ikisi, Rüstəm Kamal və Məti Osmanoğlunun müzakirədə iştirakı, kitabla bağlı təhlilləri bu gün bizə çox şey verdi. Rüstəm müəllimin imzasının əhəmiyyəti ilə bağlı maraqlı bir nüansa toxunum. Bu yaxınlarda Məti müəllimlə söhbət zamanı ədəbi mətbuatda yeni çap olunan tənqid məqalələrindən danışırdıq. Söhbət “Ədəbiyyat qəzeti”ndə silsilə şəklində çap olunan bir yazının üstünə gəldi çıxdı, onda Məti müəllim çox maraqlı bir cümlə işlətdi, məncə, Rüstəm Kamalla bağlı ən böyük qiymət hesab etmək olar onu. Dedi ki, “Ədəbiyyat qəzeti”ni açdım, o məqaləni və məqalədəki ilk cümlələri oxuyub necə əsəbiləşdimsə, hətta Rüstəm Kamalın məqaləsini oxumadan qəzeti qatlayıb qoydum kənara.

Deməli, böyük əksəriyyət “Ədəbiyyat qəzeti”ni açanda ilk olaraq Rüstəm Kamalın məqaləsini oxuyur... Yadımdan çıxıb kimin məqaləsi ilə bağlı əsəbləşmişdi Məti müəllim (Gülüşmə).

Səyyad Aranı tədbirdə görəndə, doğrudan çox xoş oldu. O dedi ki, mən oxucuyam. Təəccübləndim həm də, yəni sadəcə elanı görmək və öz müəllifinin kitabının müzakirəsində könüllü iştirak eləmək... Bunun üçün yalnız çox böyük minnətdarlıq, təşəkkür düşür Səyyad müəllimə.

Mən keçən dəfə “Ədəbiyyat qəzeti”nin Əli bəy Hüseynzadə mükafatının təqdimatı və qəzetin saytının açılışı ilə bağlı tədbirində dedim ki, bu kitabdakı məqalələrin yarıdan çoxunun yazılmasına görə Azər Turana minnətdaram. Doğrudur, “Azərbaycan”, “Ulduz” jurnallarında, müxtəlif ədəbi saytlarda da mütəmadi çap olunuram. Onların hamısı mənim üçün doğmadır. Ancaq, “Ədəbiyyat qəzeti” ilə mütəmadi əməkdaşlıqdan sonra yazı sürətim daha da artdı. Adamı bir az, məcburi də olsa yazdırmaq məsələsi var. Yəni, Rüstəm müəllim də, Məti müəllim də həmin sözü deyə bilər, eyni fikirdəyik. Mən çap elətdirmişəm həmin məqalələri kitab şəklində, amma Rüstəm müəllim, Məti müəllim və digər əməkdaşlar, yəni daimi müəlliflər sabah bundan da böyük kitab ortaya qoya bilərlər və mən inanıram ki, onlar da bu etirafda bulunacaqlar.

Azər Turan, sadəcə kitab yazdırmadı bu müəlliflərə, həm də qəzetdə maraqlı bir ədəbi mühit yaratdı. Bu yeni ədəbi havanı qəzetdə o hesaba yaratdı ki, imzasına dəyər verdiyi hər kəsə qəzeti durğunluqdan çıxarmaq naminə, belə demək olarsa, ağız açdı. Onları yazmağa təhrik etdi. Çünki qarşısına qoyduğu o böyük işin üfüqlərini görürdü. Böyük bir konsepsiya üçün, böyük bir missiyanın belə deyək, fəhləsi kimi özünə rəva gördü ki, ədəbiyyatda müşahidə etdiyi boşluqları doldurmaq üçün əlinə düşən o fürsət hesabına inandığı müəlliflərin ədəbi mövqeyini ortaya qoysun. Və biz, Rüstəm Kamal, Məti Osmanoğlu, mən (ayrıca söhbətlərimizdə də bunu qeyd edirik) özümüzdən müəyyən dərəcədə razı qalmışıq o mənada ki, Azər müəllimin başladığı işin uğuruna inanan ilk tənqidçilər olmuşuq, qəzetin yenilənməsi, yenidən doğulması prosesində fəal iştirakımız danılmazdır...

Mən keçən dəfə təqdimatda da dedim ki, bu kitabımı daha çox istəyirəm. Mənim nəzərimdə hər şeyin, hətta cansız hesab etdiyimiz əşyaların da obrazı var. İnsanlar kimi... Bu kitabda o qədər ağrılı məsələlər, yazılar var ki, mən bu kitabı narahat, daima düşünən, kədərli, ancaq ümidini tam üzməyib mücadiləyə qalxan bir insana bənzədərdim. Ordakı məqalələrin hamısını ağrı ilə yazmışam, eləsi olub ki, hətta göz yaşı içərisində...

Ümumiyyətlə, mənim yazılarım adətən kədərli ovqatın məhsulu kimi doğulur. Məsələn, mən bu yaxınlarda Mövludla bağlı yazdığım məqalədəki (söhbət təkcə Mövludun ölümündən getmir, ədəbi gəncliyin mahiyyətindəki mövludluqdan gedir) kədərin ağrısını içimdən hələ də ata bilmirəm. Bax, bu gün gənclər oturub burda. 80-ci, 90-cı illərdə doğulan insanlar. Bu ədəbi gənclik hansı durumdadı? Hansı ağrıları yaşayır? Onları müqayisə eləyəndə 30-40 il əvvəlin ədəbi gəncliyi ilə qəribə parodaksallıqlarla üzləşirik. O zamanın ədəbi cavanlarının (məsələn, 35-40 yaşlı yazarların) əsərlərinin yazılma məkanına baxsaq görəcəyik ki, birini Soçidə, birini Yessuntikidə, digərini Şüvəlan istirahət evində yazıb və s.. Bu günün ədəbi gəncliyinin qayğıları, sıxıntıları və yaradıcılıq üçün şəraitləri ürəkaçan deyil.

Sovet zamanının gəncliyinə olan qayğı bu gün bu yaradıcı insanlara da olunurmu? Bu gün, sanki hər ədəbi gəncin içində bir intihar havalı Mövlud oturub. Ona görə hamısı onu unuda bilmir, ondan, o Mövludluqdan xilas ola bilmir... Ağrılı deyilmi? Heç kimi maraqlandırmır, onlar necə, hansı şəraitdə yaşayır, yazıb-pozur, hansı təpkilər, məcburiyyətlər qarşısındadır. Söhbət bir insanın fiziki ölümündən getmir, “Itirilmiş nəsil” məsələsi dedi bayaq Rüstəm müəllim. Bizim 70-80-ci illər müəllifləri özlərini o nəslin nümayəndəsi hesab edirlər. Bu ədəbi nəsil söhbəti deyil, burda söhbət bir dövrün, zamanın itirilmiş gəncliyindən gedir. Məsələn, Birinci Dünya Müharibəsi ilə İkinci Dünya Müharibəsi arasındakı nəsil. İnsanlar qəflətən ayılır ki, gəncliklərini yaşamadan qocaldılar. İki müharibə arasına qan, ölüm, itki, aclıq, satqınlıq, qorxu, fərarilik düşüb... Bir nəsil insan, gənclik puç oldu. O termin (“itirilmiş nəsil”) ədəbi nəsil anlayışını ifadə etmir. Yəni, bir nəsil insanın faciəsindən danışılır. Amma bizdə 80-ci illərdə ədəbiyyata gələn adamlar deyir ki, 60-cıları gördünüz, nə oldu indi bizi görmədiniz?

Axı, bu “Itirilmiş nəsil” anlayışı ədəbi termin deyil. Bizdə 90-cı illər hadisələri, xaosu, müharibə, deqradasiya zamanı içərisində də bir gənclik, yeni tipli bir gənclik nəsli yetişdi, onların yazar olacaq adamları da həmin ağrıları, ziddiyyətlərı yaşaya-yaşaya böyüməyə, qocalmağa başladı. Məsələn, mən ora daxil edirəm Fərid Hüseyni, Kəramət Böyükçölü, Şərif Ağayarı, Pərviz Cəbrayılı, Sevinc Elsevəri...

Roman məsələsi ilə bağlı icazə versəniz, çox qısa fikir demək istəyirəm. Nizaminin romanları məsələsi ilə bağlı. Söhbət elə gətirdi ki, daha çox o mövzu polemikaya səbəb oldu bu gün. Bu məqalələri niyə yazdım? Deməli, dünyanın ilk romanı yapon ədəbiyyatına aid olan “Gejinin hekayəsi” əsəri hesab olunur. 1007-1010-cu illərə aid edilir. O roman çox qəribədir, eynən Nizami Gəncəvidə olduğu kimi, paralel oxşarlıqlarla təhlil edilə bilər. Nəzmlə yazılıb, Rüstəm müəllim! Baxmayaraq ki, yapon ədəbiyyatı siyahısındadır, Çin dilində yazılıb. Çünki o vaxt, X əsrdə yapon sarayında Çin dili ədəbi dil, sənət dili hesab olunurdu. Bizim klassik ədəbiyyatda fars dili əsas dil olduğu kimi. Saray ədəbiyyatının dili, saray dili fars dili idi...

Bizim nizamişünaslıq, nizamişünaslar, klassik ədəbiyyat biliciləri bu məsələləri yeni metodologiya ilə, dünya ədəbiyyatı ilə müqayisəli şəkildə işləməli, araşdırmalıdır. Bilirsiniz, bu da bir başqa böyük dərdimizdir. Klassik irsin tədqiqi məsələsi... Bir müddət öncə Səadət xanımın da iştirakı ilə “Ədəbiyyat qəzeti”ndə “Ədəbiyyatşünaslığın klassik irs problemi” mövzusunda müzakirə keçirdik. Biz elə bildik orda qaldırılan problemlər ədəbiyyat qurumlarında, institutlarında bir reaksiya, narahatçılıq doğuracaq. Amma təəssüf ki, davamı və əks-sədası olmadı. Yəni, bizim o təşəbbüsümüz, nəticəsiz deməzdim, bir az reaksiyasız qaldı. Yəni əslində böyüməli idi o məsələ. Məqalə halında, kitab halında cavablar gəlməliydi o problemli suallara... Olmadı...

Deməli, yaponlar indi həmin əsəri ki, Çin dilindədi, nəzmlə yazılıb və Nizaminin əsərlərindəki qədər də monimentallıq yoxdur, onu dünyanın ilk romanı kimi təqdim ediblər. Bu barədə çox düşünmüşəm, Nizaminin epik əsərlərinə “roman” demək təəccüblü görünə bilər, amma mən “roman” deyirəm. Nizaminin romanları... “Sirlər xəzinəsi”ndən başqa. Məsələn, “İsgəndərnamə” bir epopeyadır. Onu nəsr dilinə çevirin, dünya ədəbiyyatında istənilən bir məşhur epopeyaya paralel orda istər epikliyinə görə, istər hadisə siqletinə görə, sujetinə görə - nəyə desəniz parametr tapa bilərsiniz. İnşallah, növbəti məqalə onunla bağlı olmalıdır. “Yeddi gözəl” və “İsgəndərnamə” əsərlərini roman ampluasında təhlil etmək...

Bəs niyə yaponlar ona dünyanın, hətta özlərinin də yox, dünyanın ilk romanı deyir? Nizami Gəncəvinin epik əsərləri haqqında (bu kitabda qeyd etmişəm, burda da var ki, XIV Lüdovikin sarayında əlyazması tapılıb. Orda “Yeddi gözəl” haqqında “dünyanın ilk tarixi romanlarından biri” ifadəsi işlənir.) Yəni, bu ifadəni qərb nizamişünasları rus nizamişünasları qəbul edir və təhlillərində bu aspektli fikirlər söyləyirlər. Amma biz demirik “roman”, niyə? Məsələn, mən də bunu sizə sual eləyirəm.

Amma burda təbii ki, vaxt məhduddur. Bu sual düşündürdü məni ki, niyə “Genjinin hekayəsi" yaponların və dünyanın ilk romanı oldu, amma biz Nizaminin əsərlərini qərb ədəbiyyatının, rus ədəbiyyatının, müasir Azərbaycan ədəbiyyatının roman tendensiyasında sələf kimi bunu qəbul etdirmirik. Sadəcə, poema deyəndə hardasa o epik şeirlər silsiləsi vardı XIII əsrdə - anadilli, farsdilli poemalar, onlarıla bir çəkidə qəbul edilir, hardasa... Mən demirəm ki, poema zəif, yüngül bir janrdır, sadəcə əsil mahiyyəti qabartmaq istəmişəm. Heç Nizami özü poema demiyib öz yanaşmasında. “Dastan” ifadəsinin işlədib ki, bu terminin səciyyəsi də daha çox epiklik, nəsrlilik xüsusiyyətini ehtiva edir.

Məti Osmanoğlu: Nizami “dastan” deyəndə təhkiyə kimi nəzərdə tutub. Nizami Gəncəvinin dediyi o fars dilində “dastan” sözü bizim şifahi xalq ədəbiyyatındakı dastanla eyni anlayışı ifadə etmir. Eyni şey deyil...

Iradə Musayeva: Deyil. Hər halda nəzmlə bağlı bir məsələ deyil. Yəni nəzm anlayışın vermir. Deməli, bu suallardan yola çıxaraq mən o əsərləri yenidən oxumağa başladım. Təbii ki, mən şərqşünas deyiləm, klassik ədəbiyyat bilicisi deyiləm, amma tədrislə bağlı klassik ədəbiyyatda o qədər problemlərlə rastlaşıb və onu çözməyə çalışmışam ki, hər halda klassik ədəbiyyatın problemlərini bilirəm. Nəsimi haqqında yazanda, təbii ki, mən Səadət Şıxıyeva olmayacam. Ya Füzuli haqqında yazanda tutaq ki, Sabir Əliyev səviyyəsində bir yazı olmayacaq. Mən başqa bucaqdan yanaşıram mövzuya. O problemləlri mən qaldırım tənqidçi kimi, ya bir müəllim kimi, mən qaldırım, qoy sırf mütəxəssislər buna cavab versin. Hər halda bu problem gəlsin gündəmə.

Bu kitabda xeyli sayda problem məqalələr var. Ədəbiyyatşünaslıq dərslikləri ilə bağlı dəhşətli dərəcədə bir boşluğun, problemin içərisindəyik. Bununla bağlı bir neçə məqalə var, tərcümə problemləri ilə bağlı xeyli yazılar var ki, onlar da xüsusi polemika mövzusudur. Dünya ədəbiyyatının bir neçə tanınmış yazarlarının yaradıcılığı, romanları təhlil, tədqiq olunub. Poeziya ilə bağlı silsilə yazılar var və s.

Mən demirəm ki, hamısında nəsə çox söz demişəm. Hər halda narahat olduğum çox məsələlərdən yazmışam. Düşünürəm ki, bu gün biz ədəbiyyatşünaslar, tənqidçilər daha operativ, zamanın ritmi ilə ayaqlaşan yazılar yazmalıyıq. Dövrün hadisələrinə reaksiyalı olmalıyıq. Mövzu və problem hər yanımızda var. Teatra getdim bu yaxınlarda baxın günün mənzərəsinə: “Ölülər”, “Anamın kitabı”, “Almaz”, Müfəttiş”... XXI əsrdəyik biz bu gün dünya modern teatr sənətilə, dramaturgiyası ilə ayaqlaşmalıyıq. Yəni, müasir dünya teatrından, dramaturgiyasından çox şey götürməliyik, öyrənməliyik, rus teatrından nə bilim alman dramaturgiyasından, yəni fərqi yoxdur- qərb, avropa, türk şərq... Bunlarla paralel getməkdənsə qayıtmışıq XIX əsrə, XX əsrin əvvəlinə. Və fəxrlə də afişalar yazılır. Əlbəttə, onlar yaxşı əsərlərdir. Amma bu günün tamaşaçısına bu dondurulmuş, zaman etibarı ilə daha az aktual olan, təkrarlanan siyahını dönə-dönə təqdim etmək inkişaf deyil axı...

Mən teatrşünas deyiləm, tamaşaçıyam, getmişəm teatra, Azərbaycan Dövlət Milli Akademik Dram Teatrına... Baxıram afişaya. Təsəvvür edin böyük mədəniyyət, böyük inkişaf iddiasında olan XXI əsr müstəqillik dövrü Azərbaycan tamaşaçısı gəlib teatra. Böyük bir səhnənin qarşısındadır. Ona hansı tamaşalar təklif olunur? Həsən Həsənovun əsəri, Hüseynbala Mirələmovun iki pyesi, Elçinin iki pyesi. Bunlar axı bizim günümüzün ən müasir problemlərini əks etdirən əsərlər deyil. Dramaturq yaşı, dram aktuallığı, teatr intibahı – heç bir parametr inkişafa aparmır... Baxın, bu qədər böyük problemlərin içərisindəyik , bizim ictimai, siyasi, sosial, mənəvi- psixoloji dərdlərimizin sayı-hesabı yoxdur. Bu problemlər səhnədən görünməlidir həm də. Və daha ciddi, daha kəskin notlarla... Bu gün dramaturgiya ilə ədəbiyyatın digər növlərini, elə bil, ayırıblar. Iki növdən danışılır ancaq: epik, lirik... Dramaturgiya məsələsi konseptual məsələ kimi heç ədəbi mətbuatda da o qədər hallanmır. Yəni, bu da problemdir.

Məsələn, mən gedib bu mənzərəni gördüm, bu, böyük bir problemdir, bunun haqqında balaca bir yazı yazdım. Bu o demək deyil ki, mən getdim teatrın, ya drmaturgiyanın məsələsin həll elədim. Mən buna etirazımı bu şəkildə bildirdim. Bildirdim ki, məni - günün tamaşaçısını qane eləmir bu sükut, muzey donuqluğunu andıran ətalət, hərəkətsizlik... 140 il öncə Həsən bəy Zərdabinin təqdim etdiyi tamaşa öz cəmiyyətində nə qədər oyanış yaratdı, o, modern sənəti, Avropa sənətini gətirdi və cəmiyyətin düşüncəsində bir çevriliş elədi. XX əsrin əvvəllərinin intibahı nə ilə bağlı idi? Mətbuat və teatrla. Ilk növbədə mətbuat və teatrla! Ondan sonra gəlirdi digər sənət və ədəbiyyat məsələləri, roman- filan... Bu da problemdir.

Ədəbi mətbuatın saysız-hesabsız problemləri var. Bu kitabda həmin məsələ ilə bağlı 5-6 məqalə yer alıb. Tərcümə məsələləri ilə bağlı xeyli yazılar var burda. Hamısı o narahatlıqlardan doğan məsələlərdir. Çox yordum sizi...

Bu insanların bütün vacib işlərini atıb, bu gün mənim yanımda olmasını mən belə mənalandırıram: onlar mənim kitabımın içərisində olan az-çox, elm, ədalət, obyektivlik, vətəndaş narahatçılığı səsinə səs vermək üçün gəliblər. Bundan gözəl həmrəylik nə ola bilər? Təşəkkür edirəm hər kəsə...

03.06.2017.