Süleyman Rüstəm bizə öyrədilən Nizamidən qat-qat böyükdür... – Aqşin Yenisey

“Nizaminin Şərq ədəbiyyatına təsiri daha çoxdur, nəinki Azərbaycan ədəbiyyatına. Azərbaycan ədəbiyyatında Nizami akademik invertardan başqa bir şey deyil. Halbuki o, özündən sonra Xosrov Dəhləvi, Əlişir Nəvai, Sədi Şirazi, Mövlana Cəlaləddin Rumi kimi Şərqin böyük şair və mütəfəkkirlərinə ciddi təsir göstərib. Gete “Şərq Divanı” adlı əsərini Nizamidən təsirlənərək yazdığını etiraf edib. Ədəbiyyatşünaslar Bokkaconun “Ameto” əsərinin də Nizaminin təsiri ilə yazıldığını söyləyirlər”.

Şair Aqşin Yeniseyin Teleqraf.com-a müsahibəsini təqdim edirik:

- Bildiyiniz kimi, bu il dövlət səviyyəsində “Nizami Gəncəvi ili” elan olundu. Əvvəlcə bir şair kimi Nizamini dəyərləndirməyinizi istərdik. İllərdir barəsində yeni-yeni iddialar ortaya çıxır, beynəlxalq səviyyələrdə yubileyi qeyd olunur, əsərləri və özü barəsində geniş auditoriyalar qarşısında müzakirələr aparılır. Bəs sizə görə, Nizami nə qədər böyükdür?

- Ellinizmin tarixi, fəlsəfi ərazisi qədərdir Nizami. O, türkcə danışan, farsca yazan, yunanca düşünən mütəfəkkirdir. Homerist estetikanın yetirməsidir. Fəlsəfi, intellektual ərazisinə görə onu İran-Turan sərhədlərinə sığdırmaq dirənişi akademik standartlaşdırmaların sifarişçisi olan siyasi, milli ehtiraslardan qaynaqlanır. Nizami bir fikir məbədi olaraq, sanki Platon idealizmi ilə Aristotel rasionalizminin ayrıldığı yox, birləşdiyi yerdir. Ən kamil əsəri “İsgəndərnamə”də, xüsusilə bu əsərin ikinci “İqbalnamə” hissəsində o həm Platonun, həm də Aristotelin fikirlərini “müsəlmanlaşdırır”. Nizami təkcə formaca deyil, məzmunca da ellinistdir.

“Sirlər xəzinəsi”də altını xətlədiyim üçün yadımda qalan “suyla od ülfət tutdu təbiətdə birinci”, “Varlığın kölələri yoxluqdan azad oldu”, “Kəraməti can verdi həyat bəxş etdi suya” və sair kimi varlığı, yaradılışı ifadə edən çoxsaylı misraları onu ellinist məktəbin yetirmələri ilə müqayisə etmək üçün bizə ipucu verir.

Ellinist filosoflar da yaradılış, varlıq haqqında öz fikirlərini şeirlə yazırdılar. Məsələn, eramızdan əvvəl VI əsrdə yaşamış ellinist filosof Parmenidin “Təbiət haqqında” şeirində də oxşar misraları oxumaq olar. Yaxud eramızdan əvvəl VIII əsrdə yaşamış Hesiodun “Teoqoniya” əsəri yaradılışın xaosdan yaranması haqqında uzun bir şeirdir.

Nizami, məncə, sifariş almadan yeganə ölü şaha (İsgəndərə) həsr etdiyi “İsgəndərnamə” əsəri ilə bu məktəbə öz borcunu qaytarıb. Ya da “İsgəndərnamə” Nizami Gəncəvinin ömrü boyu yazmaq istədikləri idi.

- Bəs daha çox kimə meyllidir: Platona, yoxsa Aristotelə?

- Yuxarıda dediyim kimi, Nizami Gəncəvi Platon idealizmi ilə Aristotel rasionalimzinin qovuşduğu bir dəryadır. Hətta akademik araşdırmalar onu daha çox Platona bağlasalar da, məncə, Nizami Şərq, islam ədəbiyyatında özündəki Aristotelin ağırlığı ilə birincidir, eyni zamanda həm də sonuncudur. İslam dünyasında Aristotel rasionalizminə, ümumiyyətlə, ağıl, məntiq anlayışına bu qədər yaxın olan ikinci bir şair yoxdur, heç bu günümüzdə də.

Nizami fəlsəfi olaraq Platon və Fərabi utopiyasından bəhrələnirsə, elmi olaraq Aristotel deduksiyasını örnək alır və bunu bəzən hind təmsili ilə (“Bayquşların söhbəti”ndə) birləşdirir. Onu da deyim ki, Nizamidə heyvanlara qəribə bir sevgi var, bu, dövrünə xas olmayan bir humanizmdir.

“İsgəndərnamə”nin ikinci, “İqbalnamə” hissəsi burada dediklərimin sübutudur. “İqbalnamə”də Makedoniyalı İsgəndərin utopik şəhərlə qarşılaşması Platonun, Fərabinin dövlət fəlsəfəsinin Nizamidə zühurudur. Bu, həm də gücün ədalətlə qarşılaşmasıdır. Nizami birinci (“Şərəfnamə”) hissədə İsgəndəri (gücü) mədh etdiyi əsərinin ikinci hissəsində onu ədalətin güdazına verir.

- Nizami Gəncəvi kosmik şair idimi?

- Bütün şairlər kosmikdir, baxır kim hara qədər uça bilir. Məsələn, Vaqif Bayatlı Nizami Gəncəvidən də o tərəfə gedib. Nizaminin can atdığı göy üzü Vaqif Bayatlının ayağının altındadır. Nizamiyə gəldikdə, o, “nə qədər yüksək uçarsa” yenə də Aristotelin ətrafında uçur.

“İqbalnamə”də İsgəndərin ətrafında toplanan Aristotel, Porfiriy, Platon, Hörmüz və başqa filosofların söhbətlərində kainat, ulduzlar, həyat, ölüm, yaradılış kimi mövzuların müzakirə olunduğu səhnə var. Bu söhbətlərdə Nizami ayaqları yerdə olan ilk materilaist Şərq şairi təəssüratı yaradır. Bu da sözsüz ki, Aristotelin təsiridir. Nizaminin kosmikliyi də kosmosa açılmaq, hind yoqaları kimi göy üzünü, tanrını aşmaq deyil, əksinə, kosmosu, tanrını ağla, düşüncəyə sığdırmaqdır.

- Nizami tərcümə edilmiş əsərlərində necə görünür?

- Bu suala daha doğru cavabı fars dili uzmanları verə bilər. Sadəcə, onu deyə bilərəm ki, indiki tərcümələrlə biz Nizami Gəncəvini öz ölkəmizdə mənasız dərslik şairindən o tərəfə keçirə bilməmişik. Məsələn, Süleyman Rüstəm bizə öyrədilən Nizami Gəncəvidən qat-qat böyük şairdir.

Ümumiyyətlə, iki növ araşdırma var; akademik və yaradıcı.

Klassiklərimizi, ədəbi irsimizi akademik araşdırmaların monopoliyasında saxlamaqla, yaradıcı müdaxilələri yaxına buraxmamaqla mədəniyyətimizi akademik bir cansızlığa məhkum etmişik. Onlara, Bodlerin sözləri ilə desəm, canlı həyat küləyinin dəyməməsinə səbəb olmuşuq. Bunun nəticəsidir ki, müasirlərimizdə klassiklərimizdən heç bir təsirlənmə izi yoxdur.

Nizaminin dünyada heç təsir göstərmədiyi ədəbiyyat Azərbaycan ədəbiyyatıdır. Bu akademik buzlaşma əriməyincə, Nizami daha doqquz əsr Azərbaycan orta məktəbində doqquzuncu sinifdə qalacaq.

Klassiklərin funksionallığını bərpa etməyin yolu onların yaradıcılığına yaradıcı həmlələri, xüsusilə təftişçi ironiyanı yaxın buraxmaqdır. Necə ki, xristian ədəbiyyatı təftişçi ironiya yolu ilə İsanı daim diri saxlayır. Fransız alimi Julian Benda yazır ki, Avropa aydınlarında XX əsrdə qısırlaşma ona görə baş verdi ki, klassiklərin mətnlərinə yaradıcı müraciətlərin sayı azaldı. Nizami, eləcə də digər klassiklər üç-dörd alimin maaş alıb qoruduğu “dövlət qoruğu” sükunətindən xilas edilməlidir.

Gənc müəlliflərin klassiklərə istənilən formada müraciəti ilk növbədə alimlərimiz, akademiklərimiz tərəfindən daş-qalaq olunur. Çünki Nizami onlar üçün bərəkətdi, “çörək ağacı”dır. Bu molla yanaşmasıdır. Eyni mühafizəkarlıq müsəlmanları da öz müqəddəs kitablarına əl vurmağa qoymur.

Ədəbiyyat müqəddəs deyil, tam əksinə, müqəddəsliyə müxalifdir. Demək istədiyim odur ki, Nizaminin milli bədbəxtliyi təkcə tərcümənin keyfiyyəti ilə bitmir.

- Bəs o, niyə fars dilində yazdı, bu onun şəxsi seçimi idimi?

- Bu, ilk növbədə, bürokratik məsələdir. Dövlətin yazı işləri hansı dildə aparılırsa, ədəbiyyat, digər yazı sahələri də bu gerçəkliyi qəbul etməyə məcburdur. XV əsr vəbasına qədər İngiltərədə də elitanı fransızlar təşkil etdiyi üçün yazı dili fransız dili idi. Vəba şəhərlərdə yaşayan fransız aristokratlarını və kilsə xadimlərini qırdı, vəbanın əlinin çatmadığı ucqar kəndlərə qovulmuş ingilislər və o vaxt kəndli dili sayılan ingilis dili sağ qaldı, öz Şekspirini yetişdirdi.

Yaxud uzun illər xristian Avropasında latın dili yazı dili idi. İlk Şərq və yunan mətnləri Avropada latın dilinə tərcümə olunmuşdu. Bütün dövlət işləri latınca aparıldığı üçün ədəbiyyat da latınca yaradılırdı. Səlcuq saraylarında da yazı dili farsca idi, Səlcuq hökmdarı Məlik şahın nədimi Ömər Xəyyam da farsca yazıb-yaradırdı.

Səbəb o idi ki, istər xristian, istər İslam dünyasında orta əsrlərdə yazıb-oxumağı bacaran azsaylı insanlar ancaq dini məktəblərdə yetişdirilirdilər. Başqa məktəb yox idi. Bu məktəblərdə dərslər hansı dildə öyrədilirdisə, bütün mədəniyyət o dilin üzərində yaradılırdı. İşin ikinci, ədəbi tərəfi odur ki, türklər İslamı qəbul etdikdən sonra əruzu ərəblərdən deyil, farslardan öyrəndilər, muğamı da həmçinin.

Üçüncü və daha ağrılı bir səbəbi isə Nizami öz əsərlərində yazıb. “Leyli və Məcnun”un girişində bu əsəri farsca yazmasını Şirvanşah Axsitanın ondan xahiş deyil, tələb etdiyini bu sözlərə yazır:

Farsca:

Der ziver-e Parsi yo Tazi,

İn taze erus ra terazi.

Torki sefeti vefa-ye ma nist,

Torkane sefet seza-ye ma nist.

An kez neseb-e bolend zayed,

U ra sohen-e bolend bayed.

Türkcəsi:

Bu təzə gəlinə çəkəndə zəhmət,

Fars, ərəb diliylə vur ona zinət...

Türk dili yaramaz şah nəslimizə,

Əskiklik gətirir türk dili bizə.

Biz görürük ki, Nizaminin zamanında türk dili XV əsrdən əvvəlki ingilis dilinin vəziyyətindədir, məişət və kəndlərə sıxışdırılıb. Danışıq dilidir. Nizami bunun arxasınca farsca yazmağın ona xəcalət verdiyini, amma bundan boyun qaçırmaq imkanının olmadığını da yazır:

Farscası:

Çun helge-ye şah yaft guşem,

Ez del be demağ reft cuşem.

Ne zehre ke ser ze het betabem,

Ne dide ke reh be konc yabem.

Sergeşte şodem der an hecalet,

Ez sosti-ye emr o ze’f-e halet.

Kes merhem ney ke raz guyem,

Vin gesse be şerh baz guyem.

Türkcəsi:

Qulağım şahlıq həlqəsinə keçdiyi üçün,

Ürəyimlə deyil, ağlıma qərar verdim.

Gücüm yox bu əmri geri çevirim,

Görməzlikdən gəlib arxamı dönüm.

Bu xəcalətdən başım hərləndi,

Bu mənasız bir əmr, mən də acizəm.

Bir sirdaşım da yox sirrimi deyim,

Halımı, dərdimi ona söyləyim.

Mənin burada Nizaminin farsca nə yazdığının məğzini dostum Dalğa Xatınoğlunun sətri tərcüməsinin köməkliyi ilə gözəyarı şeir halına saldığım misralardan da görünür ki, onun farsca yazmasında dövrünün təhsil, ədəbi tələbləri ilə yanaşı, siyasi tələbləri də önəmli rol oynayıb.

- Bir çox ölkədə Nizami “İran şairi” kimi təqdim olunur və tanınır. Elə qonşu dövlətlərdə də bu belədir. Bu, İranın apardığı təbliğatla bağlıdır, yoxsa yaxşı olan heç nəyi bizə yaraşdırmaq istəmirlər?

- Bu məsələdə İranın rolunun çox şişirdildiyini düşünürəm. Nizamini dünyaya fars şairi kimi tanıdanlar Avropa orientalistləridir. XVII əsrdə, xüsusilə 1789-cu ildə Napoleonun Misiri işğalından sonra Avropada Şərqi öyrənən ciddi şərqşünaslıq institutları yaradıldı. Napoleon hətta işğal etdiyi ölkələrin bütün daşına bilən mədəni irsini əsgərlərinə daşıtdırıb Paris muzeylərinə yığırdı. Fransız rəssamı Martin Bertoltun at arabaları və dəvələrlə Luvra daşınan qənimət sənət əsərləri haqqında məşhur bir rəsmi də var.

O cümlədən, hind, ərəb, fars yazılı nümunələri də orientalist araşdırmalara məruz qaldı. Nizami Gəncəvi də Avropa şərqşünaslarının əlinə farsca keçdi. İran, sadəcə, dünyada farslaşdırılmış Nizamiyə sahib çıxdı.

Nizami “Sirlər Xəzinəsi”ni Səlcuq hökmdarı Bəhram Şaha, “Xosrov və Şirin”i Atabəylərin şahı Cihan Pəhlivana, “Leyli və Məcnun”u Şirvanşah Axsitana, “Yeddi Gözəl”i Marağa hökmdarı Ələddin Körpə Arslana yazıb. Gördüyümüz kimi, onun oxucuları və sifarişçiləri arasında bircə nəfər də olsun fars mənşəli zat yoxdur.

Bayaq dediyim kimi, Nizaminin zamanında istər Avropada, istərsə də Şərqdə yazıb-oxumağı ancaq dini və siyasi elitanı təmsil edənlər bacarırdı. Nizamiyə bu günün gözü ilə baxıb “saray şairi” deyilməsinin səbəbi də budur. Halbuki Nizaminin özü yox, oxucusu sarayda idi. Nizaminin dövründə oxucu da “saray oxucusu” idi. Avropa Renessansını yaradan dahilər də saraya bağlı idilər. Düzdür, bundan imtina edib Xəqani kimi xərabət əhlinə qoşula bilərdin. Necə ki, Sokrat bunu etmişdi. Amma görünür, Nizami əsərlərində utopiyanı tərifləsə də həyatında bunun əksinin, distopiyanın tərəfini tuturdu. Onu mənsub olduğu elitaya, bəlkə də, millətçi hislər bağlayırdı.

- Sizin də qeyd etdiyiniz kimi, əsərlərini fars dilində yazıb. Bəs Nizami əsərlərində necə görünür - türk, yoxsa fars kimi, yəni daxilən necədir?

- Özünün bu barədə yazdıqlarına baxa bilərik. Farscası belədir:

Peder mer peder mera Tork bud,

Der niru her yek yeki gorg bud.

Türkcəsi:

Mənim atalarım və babalarım hamısı Türkdür

Hər biri öz gücü ilə sanki, bir qurddur.

Bir az da danışsam, adamı bozqurd edəcəyəm. Ona görə bu millətçi söhbətdən yayınaq.

- Nizami Qərbin nəzərində hansı yerdə durur?

- Bayaq dediyim kimi, avropalı orientalistlər XVII əsrdən başlayaraq Nizaminin əsərləri ilə yaxından maraqlanıblar, tərcümələr edib, yazılar yazıblar. Fransa da Nizamini ilk tanıdan De Erbelo oldu. Daha sonra Eduard Braun, Levi kimi alimlər Nizamidən yazdılar. Hətta alman şair və yazıçısı Henrix Heyne Nizamini ilk dəfə oxuyandan sonra belə bir qiymət vermişdi: “Sözsüz ki, Almaniyanın dahi şairləri var, amma Nizami ilə müqayisədə onlar kimdirlər ki?”

Mən ona görə bir statusumda da yazmışdım ki, Nizamiyə Qərbin gözü ilə də baxmaq lazımdır.

- Ədəbi tənqidçilərə görə, Azərbaycanda Nizaminin təsir etdiyi ədəbiyyat adamlarının sayı çoxdur. Bəs onun Azərbaycandan kənara çıxan təsiri varmı?

- Nizaminin Şərq ədəbiyyatına təsiri daha çoxdur, nəinki Azərbaycan ədəbiyyatına. Azərbaycan ədəbiyyatında Nizami akademik invertardan başqa bir şey deyil. Halbuki o, özündən sonra Xosrov Dəhləvi, Əlişir Nəvai, Sədi Şirazi, Mövlana Cəlaləddin Rumi kimi Şərqin böyük şair və mütəfəkkirlərinə ciddi təsir göstərib.

Gete “Şərq Divanı” adlı əsərini Nizamidən təsirlənərək yazdığını etiraf edib. Ədəbiyyatşünaslar Bokkaconun “Ameto” əsərinin də Nizaminin təsiri ilə yazıldığını söyləyirlər. 1762-ci ildə italyan yazıçısı Karlo Koççinin yazdığı “Turandot” romanı və bu romandan ilhamlanaraq Şillerin 1801-ci ildə yazdığı beş pərdəli mənzum pyesi “Şahzadə Turandot” da Nizaminin “Yeddi Gözəl” əsərinin təsiri ilə yazılıb.

“Turandot” kəlməsi də türkcəyə “Turan qızı” kimi tərcümə olunur. Mövzusu, personajları Şərq sarayından götürülən “Turandot”la Nizami estetikası həm də italyan bəstəkarı Puççinin sayəsində Avropa operasının səhnəsinə çıxıb.

Ümumiyyətlə, oxuduğum qədəriylə deyə bilərəm ki, Qərb dünyasında haqqında ən çox yazılan Şərqə aid mətnlər bir Nizami Gəncəvinin məsnəvisidir, bir də “Min bir gecə” nağılları.